مطهر بن طاهر مقدسی که کتاب البدء والتاریخ را در سال 355 نوشته، نمونه ای از یک متفکر برجسته اسلامی است، متفکری که نه اهل حدیث است، نه معتزلی و نه اشعری، اما به اهمیت عقل و تفکر در شناخت بهتر و درست تر واقف است. او اولین فصل کتابش را به مبحث معرفت شناسی اختصاص داده و پس از آن، از ادله اثبات خدا بحث می کند تا به مباحث تاریخی می رسد. مقدسی نخستین سطور کتابش، در مقدمه، علیه عوام زدگی و عالمان عوام زده ای که برای جذب مردم، از عجایب و غرایب سخن می گویند، سخن گفته است. او هدفش را نگارش متنی می داند که خالی از «خرافات العجائز، تزاویر القصاص، و موضوعات المتهمین من المحدثین» باشد. [1/6] و این عبارت، نهایت ارزش را در یک اثر قرن چهارمی دارد.
مقدسی در باره عالمان صدر نشینی صحبت می کند که برای جذب قلوب عوام، به نقل قصه های ساخته شده توسط قصه خوانان می پردازند، داستانهای شگفتی که هیچ عقلی باور نمی کند. در نگاه او یکی از عوامل انتشار عوام گرایی، همین «قصه گویانی» هستند که «غرائب العجائب» برای مردم می گویند، مسائلی که خوراک قصه خوانان است و دیگران برای جذب قلوب عامه، آنها را نقل می کنند. عبارت عربی که دقیق هم هست، چنین است: «مستجلبين أفئدة العامّة بإطراء مذاهبهم مفسدين عليهم أذهانهم بما يقصّون من غرائب العجائب الّتي رووها مستأكلة القصّاص عن أحدوثة في العقل مردودة، و اعجوبة عن الفهم محجوبة». ترجمه این عبارت، با اندکی پیش و پس آن، در عبارت استاد شفیعی در ترجمه شگرف این اثر (آفرینش و تاریخ)، چنین است: «از بزرگترين موارد اين بليّه يكى آن است كه خداوندان قلنسوه (ارباب عمايم) و اصحاب مجالس گرفتار آنند. آنها كه دانش را نه از بهر خداى يا از براى خويش، بلكه تنها براى صدرنشينى و تقدم بر ديگران طلب مى‏ كنند. آنان هرگز دانش را از سرچشمه‏ هاى آن به دست نمى‏آورند، و بى‏داشتن مقدمات، آماده يادگيرى آن مى‏شوند، و از رهگذر ستايش مذاهب عامه دلهاى ايشان را به خويش مى‏كشند، و داستان‏ پردازيهايى از جنس داستانهاى شگفتى كه قصّه‏ پردازان مزدور برساخته‏ اند، و خرد از پذيرش آنها سر باز مى‏زند، و از فهم درست در حجاب‏ اند، اذهان عامه مردم را تباه مى‏كنند تا آنجا كه دلهاى ايشان را از اباطيل و ترهات آكنده مى‏ كنند و با افسانه‏ ها و اساطير خاطر ايشان را به فساد مى‏ كشانند».
فکر کنید، اگر ما این روش و منش ناب را در اندیشه داشتیم، چه تمدنی می یافتیم! این قبیل نگاهها، مطلقا در اهل حدیث و قشریها وجود ندارد، و بگذریم که یونانی زده ها هم چنان شیفته متون آن ور آبی بودند، که همین روش تسلیم عالمان عوام زده برابر قصه خوانان را برابر متون یونانی داشتند. مقدسی، در تاریخ گویی خود، به مقداری که توانسته به روش عقلی وفادار بوده و جایی پس از آوردن نقلهایی از وهب بن منبه، به نقل از عیسی مسیح که از او در باره «تحت الارض» پرسیدند و گفت: ظلمة الهواء، می گوید:
این ها قصه هایی است که عوام به شنیدن آنها حریص اند. سپس ضمن اشاره به آن که افراد متدین هم برای خداشناسی و تأمل در عجایب خلقت، مشتاق شنیدن این ها هستند، یک تحلیل هرمنوتیکی از این روایت و موارد مشابه می آورد و می گوید، اگر این قبیل روایات در باره آسمان و زمین، ساخته دست اهل کتاب و از جمله برساخته های قصه خوانان نباشد، ـ و فرض کنیم درست است ـ باید گفت: «فکلّها تمثیل و تشبیه». همه آنها تمثیل و تشبیه بوده و نمی توان معنای مطابقی آنها را پذیرفت. [البدءو التاریخ: 2/50]. این تفسیری کاملا هرمنوتیکی با نفی معنای مطابقی آن احادیث است. و الله اعلم.