۴۱۵۱
۰
۱۳۹۶/۰۷/۲۳

چرا هنوز هم معنا و مفهوم علم‌جدید را درک نمی‌کنیم؟

پدیدآور: رسول جعفریان

خلاصه

چهارشنبه شب گذشته، در موسسه مفتاح کرامت در جمع شماری از طلاب، ساعتی صحبت کردم. موضع صحبت من بحث از موضع علمای دوره اخیر صفوی در باره علم نجوم بود. خلاصه آن صحبت، البته خلاصه بسیار کوتاه شده، این است که ذیلا ملاحظه می فرمایید.

چهارشنبه شب گذشته، در موسسه مفتاح کرامت در جمع شماری از طلاب، ساعتی صحبت کردم. موضع صحبت من بحث از موضع علمای دوره اخیر صفوی در باره علم نجوم بود. خلاصه آن صحبت، البته خلاصه بسیار کوتاه شده، این است که ذیلا ملاحظه می فرمایید.

بحث امشب بنده ذیل یک بحث مفصل تری است که می توان از آن تأثیر و تأثر متقابل دین و علم صحبت کرد. این مسأله هم برای دنیای مسیحی و هم برای دنیای اسلامی مطرح بوده است، ما اغلب داستانهای عالم مسیحی را در باره علم می دانیم، و بسیاری از مسائل آن روند مورد کاوش غربی ها قرار گرفته که نمونه اش کتاب علم و دین از ایان باربور است که شاید در فارسی کم مانند باشد. اما در عالم اسلام، ما در این باره بحث جدی نکرده ایم و به نظرم یکی از نقاط ضعف مهم مام همین است. علتش هم این است که ما اصولا و همچنان درگیر این بحث هستیم. به نظرم و گویا در قرن شانزدهم یا هفدهم اروپایی ها زندگی می کنیم. وقتی آدم خودش درگیر بحثی به صورت روز مره باشد، نمی تواند از بالا به آن بنگرد و ببیند در روند تاریخ جایش کجاست.

این بحث یعنی نوع تعامل علم و دین در حوزه های مختلف علوم هست. حقوق یکی از این بحثهاست که ما به شکل فقه از آن بحث می کنیم. اخلاق هم همین طور. اما در حوزه علوم مابعد الطبیعه، علوم الطبیعه و البته به مراتب کمتر علوم ریاضی، هم کم و بیش این بحث مطرح هست. توجه کنید علومی هستند که یک پایشان در علوم طبیعی است، و پای دیگرشان در ریاضی. مانند نجوم. این را باید توجه داشته باشیم و حواسمان به جنبه های مختلف آن باشد. ضمن این که تفکیک این جنبه ها مهم است، بدانیم که خلط آنها درگذشته با یکدیگر منشأ چه خطاهایی شده است.

امشب سوال خاص ما در باره نجوم است که در آن رابطه دین و شرع چگونه بوده است. این مسأله، وجوه مختلفی دارد، به دلیل این که نجوم ابعاد مختلفی دارد یا ابعادی برای آن لحاظ شده که به نوعی وصل به باورها و دین و کلام و حتی فقه و نیز آداب و عادات و زندگی روزمره شده است. در باره نجوم داستانها طولانی است. مخالفت ها و موافقت ها. و البته تفکیک علم نجوم با احکام نجومی. در این باره فراوان بحث شده و نوشته شده و من هم چندین مقاله دارم. اما اینجا و امشب می خواهم در باره وجه خاصی از رابطه نجوم و دین صحبت کنم. این بحث سرش در قرن سوم و آنچه بیشتر در باره آن بحث می کنم، در باره قرن یازدهم و دوازدهم هجری است.

من یک تئوری دارم و معتقدم در قرن دوم و سوم هجری، یک رقابت ایجاد شد میان میراث خودی و سنتی در حوزه اسلامی از یک طرف و میراث عمدتا یونانی و احیانا هندی و ایرانی از طرف دیگر پدید آمد. تقریبا مثل سیاست. سیاست اموی، عربی محض بود، اما سیاست عباسی، متکی به سیاست ایرانی و رقیب سیاست اموی بود. حتی می شود گفت مذاهب عمده اسلامی هم یکی نماینده اولی و دیگری نماینده دومی بود. این بماند. اما در حوزه علمی، در قرن سوم، اهل حدیث سعی کردند حدیث را جای همه علوم بگذارند. یک جور خاصی، همین تلاش در اواخر قرن یازدهم و قرن دوازدهم هجری در ایران صورت گرفت و ما تصمیم گرفتیم از حدیث، همه علوم را یا غالب آنها را استخراج کنیم.

حالا در بحث نجوم و دین، در قرن یازدهم ـ دوازدهم هجری به طور کلی باید چند فرض را در نظر داشت: الف: دانش نجوم به معنای دانشی مستقل از دین، در جامعه ایرانی وجود داشت و یک شغل رایج به حساب می‌آمد. ب: در گذر تاریخ، فقیهان، نسبت به علم نجوم، عمدتا جنبه ای که به کار پیشگویان می شد، بدبین بودند، و در این وضعیت، گاه متکلمان نیز با توجه به این که نجوم نوعی دخالت در امر توحید یا سبب کاهش توکل بر خداوند بود، با آن میانه‌ای نداشتند. در واقع همیشه نوعی تردید دینی نسبت به علم نجوم وجود داشته است در آغاز رساله ابوبکر خطیب بغدادی این جملات آمده است: کسی از من پرسیده است که علم نجوم محمود است یا مذموم؟ البته در حوزه قبله شناسی و وقت شناسی، به نجوم نیاز داشتند و مدافع آن بودند. ج: فرض سوم در این بحث این است که بدانیم در نیمه دوم عصر صفوی، اخباری گری به مقدار زیادی غالب آمد و اخبار و آثاری که بسیاری از آنها در فقه اثری نداشت، در کلیت دین شناسی جدید نقش پیدا کرد. پنج قرن بود که حدیث به شکل محدود مورد استفاده علمای شیعه بود، اما از اوائل قرن یازدهم به جد به آن پرداخته شد و سعی شد تا حدیث مبنای دین شناسی جدید شود، دینی که غلبه بر بخش های عمده جامعه دارد و بتدریج می تواند جای عرف و عقل را هم بگیرد. در اخباری گری، عقل همان اندک اعتباری را هم که قبلا داشت، از دست داد. 

تسلط اخباری گری در بخش علمی مانند نجوم این بود که آنها بتوانند روش منجمان قدیم را در سعد و نحس کنار گذاشته، و به جای آن سیستم تازه ای مبتنی بر روایات ایجاد کنند. این امر در مسأله تقویم، اهمیت یافتن روزهای سال و ماه و هفته، و نیز سعد و نحس خاص حدیثی و دینی خود را باید نشان می داد. در این بحث، نجوم علمی، کمتر مورد نیاز بود. حتی برخی از معلوماتی که در احادیث بود، و موافق با معلومات منجمان قدیمی نبود، بر آنها مقدم داشته شد. تصمیم بر آن بود تا در زمینه علم نجوم، متون تازه ای ایجاد شود که جای منجمان قدیم را که در دربارها و میان مردم بودند، بگیرد. همچنین به جای تقویم های روزانه منجمان قدیم، تقویم های ثابت شرعی درست شود که مبنای آن سعد و نحس ایام بر حسب شرع و حدیث بود. در این دوره، به تدریج اخبار، منبع مستقل علوم حتی از نوع طبیعی آن شد و این مسأله به مجادله میان منجمان و علمای اخباری شیعه منجر شد. در واقع «حکما» نماینده یک گروه و «اهل شرع» نماینده گروه دوم بودند. طبعا دولت صفوی در دوره اخیر، از «اهل شرع» حمایت می کرد، و آنها توانستند نوعی نجوم اسلامی ایجاد کنند.این حمایت را در رساله های فراوانی داریم.

نتیجه تسلط نگرش اخباری در ایجاد فضای دانشی جدید در این حوزه علمی خاص، یعنی نجوم، پدید آمدن، دهها عنوان کتاب در حوزه «اختیارات نجومی» بحث های تقویمی، و نوشته هایی در باره تقویم مذهبی بود که تقریبا غالب علمای بزرگ دوره اخیر صفوی، مانند آقا جمال خوانساری، محقق سبزواری، فیض کاشانی و علامه مجلسی دست به نگارش هایی در این زمینه ها زدند. کتاب اختیارات علامه مجلسی، یکی از پرنسخه ترین این آثار و موثرترین آنها برای تسلط یک نوع نگرش نجومی شرعی در مقابل جریان حکمایی است. این داستان در حوزه فلسفه هم در برخورد اهل شرع با حکما و متکلمان در همین دوره رواج داشت و رساله های فراوانی در نقد فلسفه و دفاع از نوعی کلام شرعی و حدیثی نوشته شد. (ما این روزها دقیقا این قبیل موارد را در حوزه کلام شرعی و طب تجربه می کنیم). من مقاله ای در باره اختیارات علامه مجلسی نوشته ام که این روزها منتشر خواهد شد.

علمای ما در این دوره، و در همین بحث نجوم، آن قدر غرق در اندیشه های خود بودند، که به رغم گذشتن بیش از دویست سال از کشفیات جدید نجومی، کلمه ای از آن نمی دانستند. در میان آثار علمای این دوره، حتی یک سطر هم نیافتم که اشاره به نجوم جدید باشد. ذهن آنها و پارادایم علمی ـ دینی حاکم، چنان سیطره ای بر آن ها داشت که با وجود صدها مسافر فرنگی در اصفهان که برخی اقامت های چند ده ساله داشتند، علمای این دوره کلمه ای از نجوم جدید نشنیده بودند. نمونه آن کتاب اختیارات علمای مجلسی است که با این که اعلم علمای این دوره است، اشارتی به این نظام کیهانی جدید ندارد. آنها حتی نیاز به نجوم قدیم را هم منکر بودند، و فکر می کردند از دل این احادیث، به اندازه کافی اطلاعات و دانشی وجود دارد که آنها برای مصارف اخلاقی و هدایتی جامعه دینی بتوانند از آن استفاده کنند. اگر این حرف و تحلیل درست باشد، می تواند ما را در فهمیدن این که چرا ما حتی الان هم قادر به درک درست علوم جدید نیستیم کمک کند.

نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

مروری بر افکار ابوالفتوح رازی در کتاب رَوح الاحباب و رُوح الالباب

رسول جعفریان

کتاب روح الاحباب و روح الالباب اثر ابوالفتوح رازی ـ صاحب تفسیر روض الجنان «480 ـ 552» ـ به تازگی در

منابع مشابه بیشتر ...

چگونه دانش «کتاب شناخت» را به عنوان یک رشته جامع علمی تأسیس کنیم؟

رسول جعفریان

روز سه‌شنبه ساعت ۱۷ عصر اسفندماه سال ۱۴۰۲ با با حضور جمعی از پژوهشگران، فهرست‌نگاران و مدیران کتابخا

سفر در دوره قاجار (مقدمه معشوق السفاره)

رسول جعفریان

کتاب معشوق السفاره اثری کم مانند از میانه عصر قاجار در باره آداب سفر، انواع سفر و دارای اطلاعاتی من

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

مروری بر افکار ابوالفتوح رازی در کتاب رَوح الاحباب و رُوح الالباب

رسول جعفریان

کتاب روح الاحباب و روح الالباب اثر ابوالفتوح رازی ـ صاحب تفسیر روض الجنان «480 ـ 552» ـ به تازگی در

برهان المسلمین در توحید و فلسفه احکام و قوانین اسلام

رسول جعفریان

نویسنده کتاب برهان المسلمین که در سال 1307 خورشیدی نوشته و منتشر شده است، می کوشد تصویری از اسلام ار