اشاره

قرآن کتاب هدایت، نسخه‌ای شفابخش و سرشار از معارف است و اندیشمندان و علمای هر عصر به فراخور توان و استعداد خویش و از بعدی ویژه به بررسی علوم آن پرداخته‌اند. یکی از این ویژگی‌ها، علم «قرائت» قرآن مجید است. در علم قرائت مباحث مختلفی از جمله مراحل شکل‌گیری علم قرائت، اقسام قرائت از منظر موافقت با زبان عربی و مطابقت با رسم و سند، اختلاف قرائات و دلایل و فواید آن و انواع قرائات و تجوید و ... بررسی می‌شود و از جمله آن مباحث، بحث در «انواع قرائت به لحاظ سرعت» است. هر چند در این زمینه تا آنجا که ما بررسی کردیم، کتاب مستقلی وجود ندارد، اما دانشمندان اسلامی در ضمن دیگر مباحث علوم قرآنی، به این مهم نیز توجه کرده و به بررسی آن همت گماشته‌اند. مجموعه حاضر با فهرست‌کردن کتاب‌هایی که درباره این موضوع مطالبی ذکر کرده‌اند، به توضیح مختصری که در این کتاب‌ها آمده می‌پردازد. از این‌رو سخنی چند درباره «قرائت» را متذکر می‌شویم.

«قرائت»، در لغت از «قرء» اشتقاق یافته و به معنی نظر‌انداختن، فراهم‌آوردن و جمع‌کردن چیزی را به چیزی است.[1]

«قرائت» در اصطلاح به معنی خواندن قرآن و نیز علمی است که از اشکال و صورت‌های نظم کلام الهی از منظر اختلاف‌های متواتر بحث می‌کند.[2]

گفتنی است که کتاب‌های معرفی‌شده در این مجموعه در کتابخانه‌ی مرکزی آستان قدس رضوی بخش تخصصی علوم قرآن و حدیث و کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد موجود است. همه آثار معرفی‌شده با گزارش مستقیم و با تورق کتاب‌ها انجام شده است.

کتابشناسی مراتب قرائت

1.  آموزش تجوید قرآن کریم (سطح 2. حبیبی، علی)

قم: دفتر نشر مصطفی، چاپ دوم، 1389ش، 1جلد، 240صفحه، وزیری، فارسی. اقسام قرائت قرآن کریم، ص 35-30.

سه مرتبه تحقیق، تحدیر و تدویر را برای قرائت قرآن ذکر کرده بعد از تعریف لغوی هر یک، به تعریف اصطلاحی رایج آنها که در اکثر کتاب‌های قرائت و تجوید آمده پرداخته است:

1. قرائت تحقیق: در این روش باید دقت شود میان اجزای کلمه فاصله ایجاد نشود یا حرکات تبدیل به حرف مدی نشود. قرائت به این شیوه تقریباً 60 ساعت طول می‌کشد. روش تحقیق بر دو گونه آموزشی و مجلسی است.
2. قرائت تحدیر (حدر): در این روش باید دقت شود حروف مدی تبدیل به حرکات کوتاه نگردد و غنّه از بین نرود. قرائت قرآن به این روش حدود 15 ساعت طول می‌کشد.
3. قرائت تدویر: خواندن حالتی بین تحقیق و تحدیر بوده و امروز بین عموم مردم به ترتیل مشهور است. گرچه قرائت ترتیل، اعم از قرائت تحقیق و تحدیر و تدویر است، شاید علت آن تناسب بیشتر این قرائت با معنای اصطلاحی ترتیل باشد که توجه به معانی آیات نیز در آن شرط شده است.

1. إقراء القرآن الکریم منهجهه و شروطه و اسالیبه و آدابه ـ الدخیل، دخیل بن عبدالله

تقدیم: ابراهیم بن سعید الدوسری، چاپ اول، 1429ق، 1جلد، 591  صفحه، وزیری، عربی. التزام التجوید، ص 354-331.

نویسنده در این مبحث از اجماع قراء بر سه نوع قرائت ترتیل، حدر و توسط سخن گفته و افزوده چه بسا عده‌ای گمان می‌کنند که تجوید همان ترتیل است.

مؤلف درباره اینکه آیا قرائت ترتیل با تعداد آیات کم بهتر است یا قرائتی با سرعت همراه با آیات بیشتر گفته که ترتیل و تدبر همراه قلّت قرائت بهتر از سرعت با کثرت آیات است. برای اینکه مقصود از قرآن، فهم و تفقه در آن و عمل به آن است و تلاوت و حفظ وسیله‌ای برای رسیدن به معانی آن است.

1.  اثر القراءات فی الاصوات و النحو العربی ـ شاهین، عبد المنصور

مصر: مطبعه المدنی، چاپ اول، 1408ق، 1 جلد، 444 صفحه، وزیری، عربی. کیفیة القرائه، ص 106-104.

مؤلف در باب کیفیت قرائت آن را به سه نوع تقسیم کرده:

1.  تحقیق: حق هر حرفی را به‌جا‌آوردن از اشباع مد، تحقیق همزه، اتمام حرکات، اظهار و ... .
2.  حدر: ادراج قرائت و سرعت و تخفیف مدها به قصر، تسکین و اختلاس و بدل و ادغام کبیر و ...
3. تدویر: مرتبه توسط بین ترتیل و حدر است.

1. احسن القرائة و التجوید (سطح دو) ـ  طالبی تربتی، سیدحسن

بی‌جا: راز توکل، چاپ اول، 1378ش، 1 جلد، 312صفحه، رقعی، فارسی. بخش سوم: مراتب قرائت، ص 52-45.

انواع قرائت را در سه مرتبه دسته‌بندی کرده است: تحقیق، تحدیر و تدویر. تدویر در واقع همان روشی است که در عرف قاریان به آن ترتیل گویند و در اصل قرائتی به نام ترتیل وجود ندارد.

از نظر این نویسنده قرائت تحقیق «افضل القرائة» است؛ زیرا:

1. قرائت با تحقیق اگر با صدای خوش و لحن مناسب همراه باشد، باعث جذابیت و تنوع خاصی شده، اثر معنوی بیشتری به همراه دارد.
2. به دلیل فرصت کافی در قرائت تحقیق، می‌توان اداء حروف و حفظ الوقوف را در حد کامل رعایت کرد.
3. قرائت قرآن با صوت خوش و تحقیق مورد سفارش بزرگان است.

1. احکام قراءة القرآن الکریم ـ  خلیل الحصری، محمود

تعلیق و ضبط: محمد طلحه و بلال منیار، بیروت: المکتبه المکیه ـ دار البشائر الاسلامیة، چاپ چهارم، 1420ق، 1 جلد، 375 صفحه، وزیری، عربی، کیفیة القرائه، ص 331-229.

خلیل الحصری قرائت را به چهار مرتبه تقسیم کرده: 1. ترتیل، 2. تحقیق، 3. حدر، 4. تدویر و همان تعریفی که دیگران آورده‌اند ذکر کرده و افزوده تحقیق همان ترتیل است، غیر از اینکه طمأنینه در تحقیق بیشتر بوده و از عجله و سرعت به دور است و حدر نیز مانند ترتیل است، غیر از اینکه سرعتش بیشتر است. حصری تدویر را حد وسط ترتیل و حدر دانسته است.

1.  اعلام القراءات العشر و اصولهم ـ منصور، عبدالقادر محمد

سوریه ـ حلب: دار الرفاعی للنشر، دار القلم العربی، چاپ اول، 1425ق، 1جلد، 312صفحه، وزیری، عربی. الترتیل، ص 297.

نویسنده این کتاب گوید: ترتیل، تأنی، آهستگی، بیان حروف و حرکات در قرائت است و بین ترتیل و تلاوت نسبت تشابه وجود دارد و تلاوت اعم و ترتیل اخص می‌باشد.

وی قرائت را به سه مرتبه تقسیم کرده: 1. تحقیق، 2. ترتیل که تدویر نیز نامیده می‌شود و 3. تحدیر.

1.  الاتقان فی علوم القرآن ـ سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن

قم: ذوی القربی، چاپ دوم، 1429ق، 2جلد، 406صفحه، وزیری، عربی. فی کیفیة القرائة، ج 1، ص 204-203.

سیوطی در نوع 34 الاتقان، بعد از طرق تحمل، به بیان کیفیت قرائت می‌پردازد که سه نوع است: 1. تحقیق، 2. حدر و 3. تدویر. تعریف وی همانند تعریف دیگران است و اشاره کرده است که قرائت ترتیل که عام‌تر از تحقیق است، در قرائت مستحب می‌باشد.

1. البیان فی کیفیة قرائة القرآن بروایة حفص عن عاصم ـ بعبوله، ابراهیم

 بی‌جا: بی‌نا، چاپ ششم، 1429ق، 1 جلد، 805 صفحه، وزیری، عربی. مراتب القرائة، ص 74.

بلعبوله نیز همانند خلیل الحصری و بسیاری از قرآن‌پژوهان دیگر قرائت را به چهار مرتبه تقسیم کرده: 1. تحقیق، 2. حدر، 3. تدویر و 4. ترتیل. وی می‌نویسد: تدویر، مرتبه وسط بین تحقیق و حدر بوده و ترتیل، مراعات صحت وقف و ابتدا همراه با تحسین صوت است.

1.  التجوید و آداب التلاوة ـ عطار، داود

تهران: مؤسسه بعثت، چاپ اول، 1365ش، 1جلد، 112صفحه، وزیری، عربی. کیفیات التلاوة، ص 88.

عطار بعد از تعریف تلاوت آن را از منظر نطق به حرکات و حروف و کلمات و از لحاظ سرعت به چهار قسم تقسیم کرده است:

1. تحقیق: اعطای حق حروف از اشباع مد و تحقیق همزه و اتمام حرکات و اعتماد اظهار و تشدیدات و اخراج‌کردن بعضی از حروف از بعضی دیگرف همراه با سکت و رعایت و حفظ محل وقف‌ها بدون قصر و اختلاس و ساکن‌کردن حرکت حروف.

2. حدر: قرائت با سرعت و تخفیف به قصر مد و ساکن و اختلاس است همراه با حفظ اعراب و تمکین حروف و اجتناب از ناقص ادا کردن حروف مد و اختلاس اکثر حرکت‌ها و اهمال غنه. حدر در نزد بعضی ضد تحقیق است.

3. تدویر: تلاوتی بین حدر و تحقیق که نزد اغلب اهل اداء روش برگزیده است.

4. ترتیل: بیان حروف و اطاله وقوف بدون عجله است.

نویسنده این کتاب نیز همان تفاوتی که از الدخیل در کتاب قراء القرآن الکریم، برای ترتیل و تحقیق ذکر کردیم قائل است. همچنین معتقد است که بهترین کیفییت تلاوت ترتیل است به دلیل فوائدی که در آن برای قاری هست و تأثیر آن بر شنونده و همچنین وجوب قرائت ترتیل در نماز.

1. التحدید فی صفة الاتقان و التجوید ـ  ابو عمرو دانی، عثمان بن سعید

تحقیق: فرغلی سید عرباوی، بی‌جا: مکتبه اولاد الشیخ للتراث، چاپ اول، 2009م، 1 جلد، 384 صفحه، وزیری، عربی. ذکر البیان عن معنی التجوید و حقیقته الترتیل و التحقیق، ص 135.

این کتاب به‌اختصار و در قالب یک صفحه به بیان اقسام قرائت قرآن مجید پرداخته است که کتاب خدا با ترتیل، تحقیق، حدر، تخفیف همزه و ترک آن، مد و قصر، بیان و ادغام، اماله و تفخیم قرائت می‌شود. حدر و هذرمه، سرعت قرائت با تقدیم الفاظ و تمکین حروف است که به دلیل زیادبودن ثواب قرائتی نیکوست؛ چرا که برای هر حرفی، ده حسنه نوشته می‌شود.

1.  التمهید فی علم التجوید ـ ابن جزری، محمد بن محمد

تحقیق: غانم قدوری الحمد، بیروت: مؤسسه الرساله، چاپ اول، 1421ق، 1 جلد، 255 صفحه، وزیری، عربی. فی کیفیة التلاوة، ص 63-62.

این کتاب درباره مقدمات علم تجوید بحث می‌کند و اقسام روش‌های قرائت را مانند ابوعمرو دانی آورده و قرائت ترتیل را ترجیح داده است. سپس به بیان تفاوت ترتیل و تحقیق پرداخته که ترتیل برای استنباط و تدبر است و تحقیق برای تمرین زبان و ترقیق الفاظ غلیظ و برپاداشتن قرائت و اعطای حق حروف از قبیل مد، همز، اشباع، پرهیز از تحریک حرف ساکن، اختلاس و تفکیک حروف.

1.  الحدیث فی علوم القرآن و الحدیث ـ  ایوب، حسن

 قاهره: دارالسلام، چاپ سوم، 1428ق، 1جلد، 253صفحه، وزیری، عربی. کیفیات التحمل، ص 82-81.

حسن ایوب بعد از تعریف قرائت مبنی بر تعریف سایر اهل اداء، کیفیت قرائت را به سه طریق آورده است:

1. تحقیق: اداء حق حروف از اشباع مد و تحقیق همز و ...  و آن شیوه حمزه و ورش و ابی‌ابن‌کعب است.
2.  حدر: ادراج قرائت و سرعت در آن بیشتر است با تخفیف به قصر و ساکن‌کردن و ... بدون ناقص ادا‌کردن حروف مد و اختلاس و حذف صوت غنه به گونه‌ای که باعث اشتباه ادا کردن قرائت شود و آن روش ابن‌کثیر و ابی‌جعفر است.
3.  تدویر: قرائت حد توسط بین تحقیق و حدر بوده و نزد اکثر اهل ادا، بهترین شیوه قرائت است.

ایوب بحث انواع قراءات را با ذکر تفاوت قرائت ترتیل و تحقیق و اینکه هر تحقیقی ترتیل است، اما هر ترتیلی تحقیق نیست خاتمه می‌دهد.

1. الطرازات المعلمة فی شرح المقدمة الجزریة ـ  الحویدی القاهری، عبد الدائم بن علی

تحقیق: فرغلی سید عرباوی، بی‌جا، بی‌نا، چاپ اول،2007م، 1 جلد، 368 صفحه، وزیری، عربی. باب التجوید، ص 192-189.

در این کتاب مؤلف همان تعریف عام در المقدمة الجزریه را ذکر کرده و همانند صاحب المقدمه، مراتب تجوید را در سه مرتبه ترتیل، حدر و تدویر دسته‌بندی کرده است.

1. الفصول المؤیدة للوصول إلی شرح المقدمة الجزریة ـ المزی، ابی الفتح

تحقیق: جمال السید رفاعی، بی‌جا، بی‌نا، چاپ سوم، 1430ق، 1 جلد، 229 صفحه، وزیری، عربی. مراتب تجوید، ص 91-89.

این کتاب همان طور از اسمش پیداست در شرح مقدمه جزری نوشته شده، در آن مراتب تجوید به ترتیل، حدر و تدویر تقسیم شده‌اند.

1. القراء و القراءات بالمغرب ـ  اعراب، سعید

بیروت: دار العزب الاسلامی، چاپ اول، 1410ق، 1 جلد، 247 صفحه، رقعی، عربی. موضوعات تتصل بعلم القرائات، ص 66.

سعید اعراب در یک صفحه درباره کیفیت قرائت بحث و آن را به سه مرتبه تحقیق، تدویر و حدر تقسیم کرده است.

1. المختصر البارع فی قراءة النافع ـ ابن جزی کلبی غرناطی، محمد بن احمد

 تحقیق: محمد طبرانی، بی‌جا: مکتبه اولاد الشیخ للتراث، چاپ سوم، 1430ق، 1 جلد، 160 صفحه، وزیری، عربی. ص 147.

این کتاب در باب شیوه قرائت نافع تألیف شده و در مورد اقسام قرائت از لحاظ سرعت که موضوع بحث ماست مطلبی نگفته، غیر از اینکه در صفحه 147 اشاره کرده که روش قرائت ورش حدر و ترتیل بوده است.

1. المغنی فی علم التجوید بروایة ورش عن نافع من طریق الارزق ـ  بنزیدی، ابراهیم محمد.

 بی‌جا: منشورات دارالامان، چاپ اول، 1429، 1 جلد، 238 صفحه، وزیری، عربی. مراتب القرائة القرآن الکریم، صص 18-16.

بنزیدی مراتب قرائت را به چهار مرتبه تحقیق، ترتیل، حدر و تدویر تقسیم کرده و سه مرتبه آخر را روش مورد توافق بین علمای این فن معرفی کرده است. وی سپس یادآور شده که مرتبه تحقیق به دلیل استحباب آن در تعلیم و آموزش به این سه شیوه اضافه شده است. از این سخن نویسنده چنین برداشت می‌شود که وی قرائت تحقیق را جزء مرتبه و روش اصلی مراتب قرائت محسوب نکرده و فایده آن را به دلیل کم‌بودن سرعت آن فقط در امر آموزش می‌داند.

1. المنح الفکریة شرح المقدمة الجزریة ـ  قاری، علی بن سلطان

تحقیق: فرغلی سید عرباوی، چاپ اول، 2009، 1 جلد، 448 صفحه، وزیری، عربی. التعریف باللحن الجلی و الخفی، ص 140-139.

ملاعلی قاری در شرح مقدمه جزری تقسیمات جزری را در مراتب تجوید به صورت ترتیل و حدر و تدویر آورده و گفته ترتیل، روش ورش و عاصم و حمزه؛ حدر، روش قالون، ابن‌کثیر و ابی‌عمرو و تدویر، روش ابن عامر و کسائی است.

1. المنهل فی تجوید القرآن الکریم ـ دباح البقر، جهاد

سوریه ـ  حلب: دار الرفاعی للنشر، دار القلم العربی، چاپ اول، 1428 ق، 1 جلد، 237 صفحه، وزیری، عربی. مراتب السرعة فی تلاوت القرآن الکریم، ص 30.

وی بعد از بیان مراتب قرائت و تقسیم آن به سه مرتبه تحقیق، حدر و تدویر توضیح می‌دهد که ترتیل عام بوده و همه قرائات مذکور زیرمجموعه ترتیل هستند. ترتیل یعنی اینکه قرآن را حرف به حرف، به شکلی واضح و از مخرج آن ادا کنیم و برای همین است که واجب است در حالات سه‌گانه تلاوت، ترتیل رعایت و حفظ شود.

1. الموجز فی اداء القراء السبعة ـ  اهوازی، حسن بن علی

تحقیق: عبد العظیم محمود عمران، قاهره: مکتبه اولاد الشیخ للتراث، چاپ اول، 2006، 1 جلد، 316 صفحه، وزیری، عربی. ذکر التجرید الروایة و کیفیة التلاوة عنهم، ص 95.

این کتاب درباره قراء سبعه و اختلاف آنها نوشته شده و تنها اشاره‌ای که در آن به موضوع مورد بحث ما ملاحظه می‌شود، در باب کیفیت تلاوت حمزه است که گفته: وی با اشتقاق و ترکیب تحقیق و حدر و تسهیل همزه قرائت می‌کرده است.

1.  النشر فی قراءات العشر ـ ابن جزری، محمد بن محمد

تصحیح: علی محمد صباع. مصر: چاپ مصطفی محمد، بی‌تا، 2جلد، 510 صفحه، وزیری، عربی و أما کیف یقرأ القرآن، ص 210-205.

ابن جزری در کتاب معروف خود النشر تقریباً به صورت کامل کیفیت قرائت قرآن کریم را بیان کرده و می‌گوید: کلام خداوند متعال به صورت تحقیق، حدر و تدویر قرائت می‌شود. تدویر مقام توسط بین دو حالت تحقیق و حدر و مرتّل و مجوّد است که با لحن و آهنگ عربی و صدای نیکو البته در حد استطاعت قاری ادا می‌شود.

1. تحقیق: در اصطلاح قرائت عبارت است از اعطای حق همه حروف از اشباع مد، تحقیق همزه، اتمام حرکات، اعتماد اظهار و تشدیدها و تفکیک حروف و بیان آنها و اخراج بعضی حروف از بعضی دیگر همراه با سکت و ترسل است. در تحقیق غالباً قصر و اختلاس و اسکان محرک و ادغام نیست.

قرائت تحقیق، نوعی از ترتیل است.

1. حدر: قرائتی است که با سرعت به همراه قصر و ساکن‌کردن و اختلاس و بدل و ادغام کبیر و تخفیف همزه خوانده می‌شود. حدر نزد اهل اداء، ضد تحقیق است و به دلیل زیاد‌بودن تعداد آیاتی که در آن قرائت می شود، فضیلت دارد.
2.  تدویر: حد وسط قرائت تحقیق و حدر است و ائمه قرائت در این نوع قرائت، مد منفصل را اشباع نکرده‌اند.

ترتیل: قرائتی است که در آن حروف با مکث و بدون عجله ادا می شوند و قرآن کریم بدان نازل شده همچنان که خدای تعالی فرمود: «و رتلناه ترتیلا».

ابن جزری بعد از این توضیحات بحثی درباره برتری قرائت ترتیل و تدبر در آیات نسبت به دیگر قراءات کرده و در آخر بحث، فرق ترتیل و تحقیق را بیان کرده است.

1. النص و الخطاب قرائة فی علوم القرآن ـ  عبد الباسط عید، محمد

قاهره: مکتبه الآداب، چاپ اول، 1420ق، 1 جلد، 247 صفحه، وزیری، عربی. خصوصیه الاداء الترتیل القرآنی، ص 139-136.

نویسنده در ابتدای بحث قرائت گفته است که علمای قرآن در کیفیت اداء نص قرآن، قولی آورده و برای آن اصطلاح خاص ترتیل را وضع کرده‌اند. سپس انواع قرائت یا ترتیل را به نقل از سیوطی به سه نوع تحقیق، حدر و تدویر تقسیم کرده است.

1.  النور المبین فی تجوید القرآن الکریم ـ  رشدی سوید، أیمن

دمشق: دار افنان، چاپ پنجم، 1426ق، 1 جلد، 96 صفحه، وزیری، عربی. مراتب السرعات فی التلاوة، ص 11.

در این کتاب مراتب سرعت در تلاوت به دسته تقسیم شده است:

1. البطء فی التلاوة؛ تحقیق: و آن تأخیر و هدوء در اداء حروف بدون عجله است.
2.  السرعة فی التلاوة؛ حدر: سرعت در تلاوت.
3.  التوسط بین البطء و السرعة؛ تدویر.

و اما ترتیل شامل سه سرعت می‌باشد: 1. فمن حقق التلاوة لا بد من أن یرتل. 2. فمن دور التلاوة لا بد من أن یرتل.3. و من حدر التلاوة لا بد من أن یرتل.

1. الهادی شرح الشاطبیة، النشر فی القرائات العشر و الکشف عن علل القرائات و توجیهها ـ  محیسن، محمد سالم.

بیروت: دار الجیل، چاپ اول، بی‌تا، 3 جلد، 432 صفحه، وزیری، عربی. الحدیث عن کیفیة القراءة القرآن، ص 103-100.

محیسن در این کتاب انواع حالات قراءات را از النشر ابن‌جزری که شامل تحقیق و حدر و تدویر است نقل کرده و سپس شعری را از ابن‌جزری آورده: «مع حسن صوت بلحون العرب * مرتلاً مجوداً بالعربی» و گفته: شاعر در این شعر اشاره کرده که هر قرائتی باید شامل بر پنچ امر باشد:

1. صوت نیکو
2.  قرائت به لحن و صوت عرب
3. قرائت مرتّل است به فرموده: «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا». (مزمل/4)
4.  قرائت مجوّد است. تجوید یعنی خارج‌کردن هر حرفی از مخرجش همراه اداء حق و مستحق آن.
5. قرائت به لغت عربی است، نه به سایر لغات؛ یعنی ترجمه الفاظ قرآن به غیر عربی جائز نیست و برای غیر عرب جائز نیست قرآن را غیر عربی بخواند.

1. تجوید القرآن الکریم ـ  جمعیه المعارف الاسلامیة الثقافیة

 بیروت: معارف، 1429ق، 1 جلد، 148 صفحه، وزیری، عربی. مراتب تلاوت، ص 16- 15.

در این مجموعه بعد از بیان مراتب تلاوت (تحقیق و حدر و ترتیل و تدویر)، درباره فرق ترتیل و تحقیق بحث شده است. گفتنی است که در این کتاب، تدویر را مرتبه توسط بین ترتیل و حدر معرفی کرده‌اند.

1. تجوید جامع ـ  پور فرزیب (مولائی)، ابراهیم

تهران: سمت، چاپ اول، 1374، 1 جلد، 176 صفحه، وزیری، فارسی. چگونگی قرائت قرآن کریم ص 139-137.

 قرآن کریم به چندین کیفیت قرائت می‌شود که در هر یک از آنها رعایت قواعد تجویدی وقف و ابتدا، الحان عرب و صوت زیبا لازم است:

1. تحقیق: عبارت است از اداء‌کردن حق هر یک از حروف از حیث مخرج اصلی و رعایت صفات مخصوص تا از حروف متقارب و متجانس متمایز گردد، نیز ادای حرکات و تشدید و تحقیق همزه‌ها و آوردن غنه و اظهار و ادغام و قلب و اخفا و تفخیم و ترقیق و قصر و مد، بدون اطاله و مبالغه و افراط در آنها و تفکیک کلمات و حروف و رعایت مواضع وقف و ابتدای صحیح.
2. حدر: سرعت و سادگی در قرائت است که با به‌کارگیری قواعدی چون قصر، اختلاس، تخفیف همزه، ادغام کبیر و مانند آن انجام می‌گیرد و در عین سرعت در قرائت، تمام اصول و قواعد تجویدی که به روایت صحیح از ائمه رسیده رعایت می‌شود.

ابن‌کثیر و ابوجعفر به حدر قرائت می‌کردند.

1.  تدویر: حد فاصل بین تحقیق و حدر است و مورد توجه قاریانی است که قائل به توسط مدها هستند، مانند ابن‌عامر و کسائی.
2. ترتیل: ادای حق حروف همراه با طمأنینه، تفهم و تدبر با به‌‌کارگیری محل وقف صحیح است. آیه‌های «وَ رَتَّلْناهُ تَرْتِيلا» (فرقان:32) و «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا» (مزّمل:4)، فرمایش حضرت علی (ع) «الترتیل تجوید الحروف و معرفة الوقوف» نشان می‌دهند که ترتیل هم مثل تحقیق، با طمأنینه و تأنّی و تأمّل خواندن است، ولی همراه با تدبر و اندیشیدن.

1. تحسین القرائة ـ احسانی، داود

تهران: کعبه، چاپ اول، 1371ش، 1 جلد، 112 صفحه، رقعی، فارسی. اقسام قرائت قرآن، ص 106.

نویسنده چهار قسم ترتیل، تحقیق، تحدیر و تدویر برای قرائت قائل شده و معتقد است که قرائت تدویر، مرتبه وسط بین تحقیق و ترتیل است.

ترتیل خواندن قرآن به طور منظم و با تأنّی و شمرده و همراه با تدبر در معانی است، به طوری که تمامی قواعد تجوید رعایت شود. تحقیق، خواندن قرآن با حداکثر آرامش و تأنّی و آهسته‌تر از ترتیل. تحدیر، قرائت قرآن با سرعت زیاد است. تدویر قرائت بین تحقیق و ترتیل است.

1. تفسیر روح البیان ـ حقی بروسوی، اسماعیل

بیروت: دارالفکر، بی‌تا، 10 جلد، 552  صفحه، وزیری، عربی. ذیل آیه 4مزمل، ص 207-204.

روح البیان کتاب تفسیر است که مفسر در تفسیر «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلا» (مزمل:4) بحث مفصلی در معنی ترتیل و اقوال مرتبط با آن آورده و سپس برای تجوید سه مرتبه ترتیل، حدر و تدویر ذکر کرده است. بعد از تعریف این مراتب با ترجیح قرائت ترتیل بر بقیه قرائات، بحث خود را در این موضوع خاتمه داده است.

1. تیسیر علم التجوید للمبتدئین ـ حسین، ابی عبدالرحمن مصطفی

 مصر: مکتبة عباد الرحمن و مکتبه العلوم و الحکم، چاپ اول، 1427ق، 1 جلد، 144 صفحه، وزیری، عربی. مراتب قرائت، ص 13.

مؤلف کتاب بعد از تعریف قرائت، در ذیل آیه شریفه 4 سوره مزمل گفته: خداوند به ترتیل قرآن دستور داده و ترتیل سه مرتبه دارد: تحقیق، تدویر و حدر. سپس به تعریف مختصر آنها در حد یک صفحه پرداخته است.

1. جامع المقدمات ـ  آلمصفور، میرزا محسن

بی‌جا: سیدالشهدا، چاپ اول، بی‌تا، 1 جلد، 224 صفحه، وزیری، عربی. مراتب الصوت فی الاصطلاح، ص 39-38.

آلمصفور مراتب صوت را به سه قسم تحقیق یا ترتیل، حدر و تدویر تقسیم کرده و سپس ضمن بررسی ریشه لغوی هریک، تعریف اصطلاحی آنها را در علم قرائت عنوان کرده است. از نظر وی قرائت تدویر در نزد اهل اداء و قرائت، بهترین قرائت است.

1. حق التلاوة (کتاب منهجی تطبیقی تعلیم تجوید القرآن و تعلیمه علی روایة حفص عن عاصم) ـ عثمان، حسنی شیخ

عمّان: دار جهینة. چاپ 10، 2002م. 1 جلد، 547  صفحه، وزیری، عربی. مراتب التلاوة و الترتیل، ص 77-75.

مراتب قرائت قرآن از نظر صاحب کتاب عبارتند از: تحقیق، تدویر و حدر.

1. حلیه القرآن ـ موسوی بلده، محسن

بی‌جا: چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، چاپ 12، 1373ش. 2 جلد، 214 صفحه، وزیری، فارسی. مراتب قرائت، ص 25-20.

صاحب حلیة القرآن بعد از تعریف ترتیل، مراتب سه گانه قرائت همراه با ترتیل را بیان کرده: تحقیق، تدویر و تحدیر (حدر) بعد به تعریف لغوی و اصطلاحی هر یک پرداخته است. سپس امتیازات قرائت به روش تدویر را بدین صورت ذکر می‌کند:

1. نه بدان سرعت است که در قواعد تجویدی خللی وارد آید.
2. نه بدان کندی است که همچون تحقیق، آیات کمتری خوانده شود.
3. تجوید حروف و حفظ وقوف رعایت می‌گردد.
4. فرصت برای تدبر در معانی وجود دارد.

ایشان فایده مراتب قرائت را چنین بیان می‌کنند: کسانی که به تحقیق خوانده‌اند این روش را بهترین راه برای اداء قواعد تجوید و تدبر در معانی و تعلیم تعلم می‌دانند، هر چند در آن آیات کمتری خوانده می‌شود. اما آنان که قرائت حدر اختیار کرده‌اند، بر این باورند که مطابق فرموده خداوند «مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها» (انعام/160) هر چه قرآن سریع‌تر تلاوت شود، حروف و کلمات بیشتری خوانده می‌شود و بدین ترتیب اجر بیشتری عاید قاری می‌گردد.

نویسنده همچون اکثر علمای این فن، در آخر تفاوت تحقیق و ترتیل را بیان کرده است.

1. دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی ـ خرمشاهی، بهاء‌الدین

تهران: دوستان [و] ناهید، 1377، 2 جلد، وزیری، فارسی. ص 1742-1741.

خرمشاهی ذیل کلمه «قرأ» معنی لغوی و اصطلاحی قرائت را گفته، سپس مباحث علم قرائت ازجمله مراحل شکل‌گیری آن، اقسام آن از لحاظ موافقت با زبان عربی و ... را مطرح کرده، بعد مراحل چهارگانه ترتیل، تحقیق، تحدیر و تدویر را توضیح داده است. در ضمن وی تدویر را قرائت بین حدر و تحقیق معرفی می‌کند.

1. درآمدی بر علم تجوید ـ ابن جزری، محمد بن محمد

 تحقیق: علی حسین بواب، ترجمه: ابوالفضل علامی و صفر سفیدرو، قم: مؤسسه فرهنگی ـ انتشاراتی حضور، چاپ اول، 1376، 1 جلد، 239 صفحه، وزیری، فارسی. تجوید، ص 40.

مؤلف، بعد از تعریف قرائت، ترتیل و تحقیق یادآور شده: کتاب خدا به ترتیل، تحقیق، حدر، هذرمه، تخفیف، همزه و ترک آن، مد و قصر، بیان، ادغام و عدم آن، اماله و تفخیم تلاوت می‌شود. بعد تفاوت ترتیل و تحقیق را ذکر کرده است.

1. دلیل الترتیل (بحث فی کتابة القرآن و آدابه ـ علم الوقف و الابتداء ـ علم التجوید) ـ عثمان، محمد امین

بی‌جا: بی‌نا، چاپ اول، 1428ق، 204 صفحه، وزیری، عربی. مبحث ششم: کیف یقرأ القرآن، ص 35-33.

محمد امین عثمان سه مرتبه تحقیق، تدویر و حدر برای قرائت قائل شده و می‌افزاید: بین قاریان اختلافی نیست که هر قرائتی داخل در صفت ترتیل است.

نویسنده در هر مرتبه بعد از تعریف لغوی و اصطلاحی، دیدگاه ابن جزری را نیز ذکر کرده است.

1. زینة القرآن (شامل روخوانی و تجوید، صوت ولحن و اطلاعات قرآنی) ـ زارعی، ناصر

بی‌جا: کتاب نیستان، چاپ اول، 1375، 219 صفحه، وزیری، فارسی. انواع قرائت از نظر سرعت، ص 99-98.

این کتاب در موضوع انواع قرائت از نظر سرعت، مطالب زیر را در بر دارد:

1. تحقیق: تلاوت با صوت بوده و قرآن با این تلاوت در 60 ساعت خوانده می‌شود.
2. تدویر: به اشتباه از آن با نام ترتیل یاد می‌کنند، در صورتی که هر یک از چهار نوع قرائت که با رعایت تجوید، وقف و ابتدا و به همراه تدبر، تعقل، خضوع و تباعی در آیات باشد، می‌توان آن را ترتیل نامید. قرائت قرآن به شیوه تدویر در 30 ساعت انجام می‌شود.
3. تحدیر یا حدر: تندتر از تدویر بوده و قرآن با این شیوه در 15 ساعت تلاوت می‌شود.
4. حُدیر یا نیم حدر: تندترین نوع قرائت محسوب می‌شود و فقط در امر حفظ و مرور آیات مورد استفاده قرار می‌گیرد. با این روش می‌توان قرآن را در 5/7 ساعت تلاوت کرد.

1. سر البیان فی علم القرآن ـ بیگلری، حسن

بی‌جا: سنایی، 1344ش، 1 جلد، 316 صفحه، وزیری، فارسی. اقسام قرائت قرآن، ص 279.

در این کتاب مراتب قرائت قرآن به سه طریق تقسیم می‌شود: تحدیر، تحقیق و تدویر.

1. سروش وحی ترجمه مناهل البیان فی علوم القرآن ـ  اعتماد، محمدحسین

ترجمه: ابو الفضل منصوری، قم: وثوق، چاپ اول، 1386، 1 جلد، 200صفحه، وزیری، فارسی. هدف تجوید، ص 130-129.

قرائت قرآن به چهار نوع تقسیم می‌شود: ترتیل، تحقیق، حدر و تدویر که حد میانه ترتیل و تحقیق است. بنا به گفته علمای این فن بهترین راه قرائت قرآن ترتیل است.

1. شرح المقدمة الجزریة ـ ابن خلیل، عصام الدین احمد بن مصطفی

تحقیق: فرغلی سیدعرباوی، بی‌جا: مکتبه اولاد الشیخ للتراث، چاپ اول،2007، 1 جلد، 340 صفحه، وزیری، عربی. باب معرفه التجوید، ص 152-149.

مراتب تجوید را به ترتیل، حدر و تدویر تقسیم کرده است.

1. شرح المقدمة الجزریة ـ المستکاوی الخانکی، محمود بن عمر

تحقیق: فرغلی سیدعرباوی، ریاض: اضواء السلف، چاپ اول، 1429ق، 1 جلد، 344 صفحه، وزیری، عربی. باب معرفه التجوید، ص 183-182.

وی نیز همچون ابن خلیل، مراتب تجوید را به ترتیل، حدر و تدویر تقسیم می‌کند.

1. شرح المقدمة الجزریة ـ  قدوری حمد، غانم

جده: مرکز الدراسات و المعلومات القرآنیه، چاپ اول، 1429ق، 710 صفحه، وزیری، عربی. مراتب التلاوة، ص 360-357.

قدوری نیز مانند خود ابن جزری و شرح‌نویسان بر کتاب او، سه مرتبه ترتیل، حدر و تدویر برای قرائت قائل است.

1. ضبط اللسان تلاوة القرآن ـ ابن سلطان، عبدالعظیم بن شعبان

قاهره: دار التوحید، چاپ دوم، 2008، 1جلد، 272 صفحه، وزیری، عربی ـ انگلیسی. مراتب القرائة، ص 157-154.

نویسنده، چند صفحه‌ای را به مراتب قرائت و برتری ترتیل بر روش‌های دیگر اختصاص داده و آن را به پنچ مرتبه تقسیم کرده است که عبارتند از:

1. تحقیق: اقامه‌ قرائت با نهایت ترتیل، بدون افراط و تفریط.
2. ترتیل: توسط بین تحقیق و حدر. بهترین مرتبه قرائت است، به دلیل آنچه در قرآن کریم از آن یاد شده است.
3.  حدر: قرائت با سرعت، همراه با رعایت قوام لفظ و تمکین حروف. قرائت به این شیوه به دلیل زیاد‌بودن تعداد آیات خوانده‌شده در آن فضیلت دارد.
4.  تدویر: قرائتی با سرعت بیشتر از حدر، البته با مراعات احکام تجوید.
5.  هزرمه: قرائتی که در آن احکام رعایت نمی‌شود؛ مانند قرائت اطفال و این نوع قرائت برای افراد عاقل جائز نیست.

اکثر صحابه و خلف صالح با استناد به آیه «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى‏ قُلُوبٍ أَقْفالُها» (محمد(ص):24)، بر برتری قرائت ترتیل همراه با تدبر نسبت به حدر و تدویر ـ هر چند با کثرت قرائت ـ اجماع دارند. دلیل دیگر اینکه مقصود از تلاوت قرآن کریم، فهم آن و تفقه در آن و عمل بدان است، پس تلاوت و حفظ وسیله‌ای به سوی درک و فهم معانی قرآن می‌باشد.

1. علم التجوید دراسة صوتیة میسّرة ـ  قدوری حمد، غانم

عمّان: دار عماد، چاپ اول، 1426ق، 1 جلد، 183 صفحه، وزیری، عربی. مراتب التلاوة، ص 20-19.

بعد از تعریف تحقیق، حدر و تدویر گفته: بعضی بنا به آیه «وَ رَتِّل القُرآنَ تَرتِیلاً»، تحقیق را مترادف ترتیل می‌دانند و بعضی دیگر فرق گذاشته‌اند که ترتیل برای تدبر و تفکر و استنباط است و تحقیق برای ریاضت و تمرین زبان، اما با این وجود قاریان اتفاق نظر دارند بر التزام تجوید در همه مراتب قرائت و اینکه تفاوت در درجات مدها و تأنّی در ادای غنّه «ن» و سرعت در نطق صداها است.

1. علم قرائت ـ امید کاشانی، عباس

بی‌جا: ناس، چاپ اول، 1363ش. 1 جلد، 302 صفحه، رقعی، فارسی. اقسام قرائت قرآن، ص 279-278.

کتاب یادشده به علم قرائت اختصاص دارد و اطلاعات مفصلی در این زمینه ارائه می‌دهد. اقسام قرائت در این کتاب در دو صفحه بیان شده که قرآن کریم به سه طریق تحدیر، تحقیق و تدویر قرائت می‌شود.

1. علوم قرآن و فهرست منابع ـ طالقانی، عبدالوهاب

بی‌جا: دارالقرآن الکریم، چاپ اول، 1361، جلد، 428 صفحه، وزیری، عربی. علم تجوید، ص 296.

در علم تجوید ادای قرائت به چهار نوع تقسیم می‌شود: تحقیق، حدر، تدویر و ترتیل.

1. عون المجید فی علم التجوید ـ  بدر، حمدان

قاهره: مکتبه السنه، چاپ دوم، 1426ق، 1 جلد، 168 صفحه، . مراتب القرائة، ص 17.

مراتب قرائت عبارتند از: ترتیل، تدویر و حدر. حمدان بدر بعد از تعریف اقسام سه‌گانه مذکور می‌گوید: همه مراتب فوق جائزند و بعضی از علمای تجوید مرتبه چهارمی به نام تحقیق هم ذکر کرده‌اند که با تأنی بیشتری نسبت به ترتیل قرائت می‌شود و آن در مقام تعلیم بهتر است.

1. غایة الاتقان فی علم تجوید القرآن ـ یعقوب حسینی، محمد عید عبدالله

سوریه: دار الفارابی، چاپ سوم، 1429ق، 1جلد، 129 صفحه، رقعی، عربی. فی بیان مراتب التلاوة، ص 8-85.

مؤلف سه مرتبه ترتیل، حدر و تدویر برای تلاوت ذکر و آنها را توضیح داده است.

1. غذاء روح الانسان مداومته علی تلاوة القرآن ـ ابن سلطان، عبدالعظیم بن شعبان

تحقیق: نصر فرید محمد واصل و محمد ابراهیم عبدالباعث، قاهره: دار التوحید، چاپ اول، 1429ق، 1 جلد، 266 صفحه، رقعی، عربی. مراتب القرائه، ص 114-113.

ابن سلطان همان مطالبی که در کتاب «ضبط اللسان تلاوة القرآن» خود آورده، در اینجا نیز از همان کتاب نقل کرده است.

1. غنیة الطالبین تجوید کلام رب العالمین ـ البقری الازهری، محمد بن عمر بن قاسم

تحقیق: فرغلی سیدعرباوی، بی‌‌جا: مکتبة اولاد الشیخ التراث، چاپ اول، 2007، 1 جلد، 192 صفحه، وزیری، عربی. فی بیان التجوید و موضوعه و فائدته و غایته، ص 67.

تجوید قرآن سه مرتبه دارد: ترتیل، تدویر و حدر. بهترین قرائت تدویر است که حد وسط قرائات بوده و هم از لحن و خطا و از ادماج و تأخیر مصون است.

1. فی علوم القراءات ـ طویل، رزق

مکه: الفیصلیه، چاپ دوم، 1415ق، 1 جلد، 320 صفحه، وزیری، عربی. انواع القراءة، ص 113-110.

نویسنده در این بخش ابتدا تقسیمات ابن جزری در النشر را نقل کرده، سپس درباره بهترین قرائت بحث کرده و اقوال مختلف را به صورت ذیل آورده است:

بعضی گویند: کثرت قرائت، یعنی حدر بهتر است.

بعضی دیگر گویند: ترتیل و تدبر با وجود قلت قرائت، بهتر از سرعت با کثرت است، برای اینکه هدف از قرآن، فهم و تدبر و تفقه و عمل بدان می باشد، همان‌گونه که خداوند متعال فرمود: «كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ مُبارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آياتِه» (ص:29). تلاوت و حفظ وسیله ای برای فهم معنی است که مسلمان را به عمل و تنفیذ وادار می‌کند.

قرائت تحقیق از سه قرائت دیگر به این هدف نزدیک‌تر است؛ چرا که قرائت رسول خدا(ص) نزدیک‌ترین قرائت به تحقیق است.

1. قرآن پژوهی ـ خرمشاهی، بهاءالدین

 مرکز نشر فرهنگی مشرق، چاپ اول، 1372، 2 جلد، 826 صفحه، وزیری، فارسی. تجوید، ص 135-134.

نویسنده در این کتاب نیز مانند دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی برای قرائت چهار مرتبه ترتیل، تحقیق، تحدیر و تدویر را در نظر گرفته است.

1. کیف تقرأ القرآن کما أنزله الرحمن ـ ابن حسن زلط، محمود رأفت

بی‌جا: مؤسسه قرطبه، چاپ سوم، 1430ق، 1 جلد، 562 صفحه، وزیری، عربی. مراتب القراءة، ص 26-24.

مراتب قرائت بر اساس سرعت به سه قسم تحقیق، تدویر و حدر تقسیم می‌شود که همه اینها زیرمجموعه ترتیل‌ هستند. نویسنده بعد از تعریف هر یک از مؤلفه‌های مذکور، به اختلاف علما در برتری مراتب قرائت‌ها بر یکدیگر اشاره کرده که به دلیل تکراری‌بودن بحث، از ذکر آن در این قسمت خودداری می‌کنیم.

1. مباحث فی علوم القرآن ـ  القطان، مناع

قاهره: مکتبه وهبه، چاپ چهاردهم، 1427ق، 1 جلد، 384 صفحه، وزیری، عربی. التجوید و آداب التلاوة، ص 190-189.

قطان انواع قرائت را به سه روش تحقیق، حدر و تدویر تقسیم و به تعریف آنها پرداخته است.

1. مبانی قرائت و تجوید قرآن ـ فغانی، احمد

ویراستار: صاحبعلی اکبری، سبزوار: ابن‌یمین، چاپ اول، 1384ش، 1 جلد، 234 صفحه، وزیری، فارسی. فصل دوم: علم تجوید قرائت ـ انواع قرائت قرآن، ص 78-73.

انواع قرائت را به تحقیق، تحدیر و تدویر تقسیم کرده و برای هریک تعریف لغوی و اصطلاحی آورده است.

در خاتمۀ بحث نیز قرائت به تدویر را به دلیل سرعت متوسط و سنت رایج دوره‌کردن و ختم قرآن به این شیوه، بهترین روش قرائت از نظر اکثر قاریان معرفی کرده است.

1. محاضرات فی علوم القرآن ـ قدوری حمد، غانم

عمان: دار عمار للنشر و التوزیع، چاپ اول، 1423ق، 1 جلد، 269 صفحه، وزیری، عربی. ص 103-102.

قدوری ابتدا درباره اجماع علما بر استحباب قرائت قرآن با صوت نیکو مطالبی گفته و اینکه صوت حسن نباید به سوی الحان غیرمجاز در قرائت کشیده شود. وی سپس خاطر آورده که قاری باید قرآن را آن‌گونه که خدای‌تعالی در سوره مزمل دستور داده با ترتیل تلاوت کند که در این صورت خللی به قواعد قرائت وارد نمی‌کند، چه به تحقیق و سرعت کم بخواند و چه به حدر و سرعت.

1. مختصر علوم القرآن ـ خلف الصفیحی، حسام

قاهره: مکتبه الآداب، چاپ اول،1426ق، 1 جلد، 232 صفحه، رقعی، عربی. انواع الترتیل، ص 133.

مراتب تلاوت قرآن ترتیل، حدر و تدویر بوده و طبق آیه «و رتل القرآن ترتیلا» بهترین این مراتب ترتیل است.

1. مصباح القرآن ـ بنیادی، محمد

تهران: عابد، چاپ اول، 1380ش، 1 جلد، 100 صفحه، وزیری، فارسی. انواع قرائت، ص 16-9.

صاحب مصباح القرآن بحث مبسوطی آورده و انواع قرائت را بدین صورت تقسیم کرده است:

1. فصیح‌خوانی: این شیوه به سه قسمت تقسیم می‌شود: غیرآهنگین، آهنگین و محاوره. قرائت قرآن با این نحوه قرائت از 90 تا 120 ساعت زمان می برد.
2. تحقیق: نوعی قرائت هنری بوده و بین 60 الی 90 ساعت طول می‌کشد.

قرائت تحقیق شروع و کمالی دارد که شروع آن با تقلید آغاز می‌شود و کمال آن اجتهاد در انتقال هر چه بهتر و زیباتر و قرائت تحقیقی می‌‌باشد. نتیجه اینکه بین تقلید و اجتهاد در موضوع مستتر است و آن اینکه بعد از تقلید، تحقیق و سپس تألیف و در نهایت اجتهاد است. بنابراین قرائت تحقیق عبارت است از غلو در تجوید حتی در وقف و ابتدا.

 قرائت تحقیق در عین حال که یک قرائت هنری است، دارای ویژگی‌های دیگری مانند تبلیغ، ترویج، تدریس و ... نیز هست. بنابراین در اسلام احادیث و روایات بسیاری در سفارش تلاوت به این سبک وارد شده است.

1. ترتیل: عبارت است از:1. تدبر تعمق، تفکر و تجسس در معنا و محتوا که منجر به عمل می‌شود. 2. رعایت تجوید، حفظ و حراست از کلام وحی که شامل مخارج، صفات و ترکیبات حروف می‌شود. 3. وقف و ابتدا.

ترتیل یک قرائت خاص و ویژه است که قابل قیاس با انواع قرائت نیست. اگر چه ترتیل‌خوانی به تند‌خوانی تعبیر شده است و نوارهای موجود به سی جزء ترتیل معروف است، اما اینها ترتیل نیست، بلکه به نظر مؤلف تدویر است. نهایت اینکه ترتیل‌خوانی یک قرائت قابل تعمیم، فراگیر و قابل تدریس است و دارای زیرمجموعه‌های خاص.

1. تدویر: قرائتی است بین تحقیق و ترتیل و قرائت قرآن با این نوع 30 ساعت طول می‌کشد.

با توجه به تعریف ترتیل که گفتیم، قرائت تدویر همان تند‌خوانی با رعایت حدود تجوید و وقف و ابتدا بدون غلو است که صوت و لحن در این قرائت جایگاه زیادی ندارد و در ضمن غیرتحریری و غیرترعیدی و غیرتطریبی و ... است. از این‌رو قرائت تدویر جایگزین قرائت ترتیل می‌شود.

1. تحدیر: در این قرائت سرعت بیشتر از تدویر بوده و قرائت به این شیوه 15 ساعت طول می‌کشد.
2. حدر یا حدیر: تندتر از تحدیر بوده و قرائت قرآن با تحدیر 5/3 تا 5/7 ساعت زمان می‌برد.

1. مقدمات بنیادین علم تفسیر ـ فاضل لنکرانی، محمد

مترجم: محمدرسول دریایی، تهران: بنیاد قرآن، چاپ اول، 1381ش، 1 جلد، وزیری، فارسی. قرائت، ص 498-494.

قرائت قرآن به چهار طریق ممکن است:

1. ترتیل: بهترین نوع قرائت قرآن است؛ زیرا همه امتیازات قرائت‌ها را دارد که عبارتند از: 1. نه بدان سرعت است که در قواعد تجویدی خللی وارد آید. 2. نه بدان کندی و آهستگی که همچون تحقیق، آیات کمتری خوانده شود. 3. تجوید حروف و حفظ وقوف رعایت می‌شود. 4. فرصت کافی برای تدبر در معانی وجود دارد.
2. تحقیق: این طرز قرائت چون همراه با طمأنینه و تأنی کامل است، برای متعلمین برای تمرین زبان و استواری الفاظ و یادگیری و به‌کارگیری کلیه اصول و قواعد تجویدی مستحسن و مفید است، البته مشروط به رعایت اصول متعارف تا اینکه از فاصله‌دادن بین حروف و کلمات و کشش بی‌جای حرکات احتراز شود.
3. تحدیر: خواندن قرآن با سرعت زیاد با رعایت قواعد تجویدی چون قصر، تسکین، اختلاس، تخفیف همزه، ادغام کبیر و مانند آن است. تلاوت قرآن به حدر برای قاریان حاذق مسلط بر قواعد، مطلوب و مفید است؛ زیرا آنان می‌توانند در حال قرائت سریع از حسنات و فیوضات کلام الهی بهره‌مند گردند.
4. تدویر: از نظر سرعت حالتی است بین تحقیق و حدر. بیشتر اهل اداء و پیشوایان قرائت و کسانی که قائل به توسط مدها هستند، مثل ابن عامر و کسائی این را اختیار کرده‌اند.

1. نهایة القول المفید فی علم التجوید القرآن المجید ـ مکی نصر الجریسی، محمد

تصحیح: علی‌محمد ضباع، بی‌جا: صحابه، چاپ اول، 1430ق، 1 جلد، 376 صفحه، وزیری، عربی. فیما ورد من مراتب القرائه التی ینبغی للقاریء أن یقرأ بها القرآن المجید، ص 31-28.

محمد مکی قرائت قرآن را به چهار مرتبه تحقیق، حدر، تدویر و ترتیل تقسیم کرده و در ذیل هر کدام توضیحاتی داده است.

1. نهج القراءة (قواعد تجوید قرآن کریم به احکام شرعی مطابق با فتوای مراجع تقلید) ـ رضوی، مرتضی (علم الهدی)

قم: ابتکار دانش، چاپ اول، 1385ش،  2جلد، 140 صفحه، وزیری، فارسی. انواع قرائت قرآن، ج 1، ص 37-36.

مؤلف معتقد است که قرآن هر طور خوانده شود، نباید از چهارچوب ترتیل خارج شود و انواع قرائت را به سه قسم تحقیق، تدویر و تحدیر تقسیم می‌کند.

وی در ادامه انواع قرائت‌های نامطلوب را نام می‌برد که بعضی از آنها عبارتند از: 1. هزرمه، 2. تأثر و حزن ساختگی، 3. قرائت همراه با غنا و 4. قرائت توسط بانوان.