ابن ابی الدنیا (208 ـ 281) محدث ـ مورخ برجسته‌ای است که برخلاف بسیاری از معاصرانش که آثارشان از میان رفته، بیشترین رساله‌های او برجای مانده است. این رسائل، از حدود چهل سال پیش مورد توجه قرار گرفت و به تدریج تصحیح و منتشر شد. یک بار هم یک موسوعه ای از آن در سه مجلد فراهم گشت و انتشار یافت، و بار دیگر در پنج مجلد و اما این بار و به تازگی در یک مجموعه شش جلدی به ضمیمه یک جلد مقدمه و یک جلد فهارس منتشر شده و شگفت آن که در آغاز آن گفته شده است که این اثر رساله ماجیستر یعنی پایان نامه کارشناسی ارشد در سال 2009 بوده ه به دانشگاه بیروت تقدیم شده است!
ابن ابی الدنیا چگونه عالمی است؟ آیا محدث است یا فقیه؟ آیا مورخ است؟ آیا عالم اخلاق است؟ آیا علاقه مند به مسائل اجتماعی است یا صوفی و عارف؟
کسی را که تا حدی می توان با او در عالم تشیع مقایسه کرد برقی صاحب کتاب محاسن است که البته اثری است که ناقص مانده است. نگاه به کتاب محاسن، نشان می دهد که برقی نوعی دایرة المعارف از تمامی علوم دینی و انسانی را در ذهن داشته و قرار بوده است تا روایات و اخبار موجود را در ذیل هر موضوعی از این دایرة المعارف تدوین کند. این گرایش تصورش بر این بود که همه علوم انسانی و اسلامی را با حدیث نبوی تدوین کند.
نگاهی به رجال نجاشی هم این نوع نگارش دایره المعارفی را در قرن سوم و چهارم نشان می‌دهد. نخستین قسمت فقه است نویسندگان آن عهد سعی می کنند تمامی ابواب فقه را که از آن با عنوان کتاب یاد می کنند یاد کرده و ذیل هر کدام روایات و اخبار موجود را تدوین کنند. این حالت دایرة المعارفی به مباحث دیگر اجتماعی و اخلاقی وقرآنی هم سرایت می کند.
اما متاسفانه آثار مولفانی که نمونه های شیعی آن را در رجال نجاشی و سنی آن را در فهرست ندیم می بینیم، غالبا از میان رفته و آثار مدون بعدی مانند کافی یا بخاری یا مصنف عبدالرزاق و ابن ابی شیبه باقی مانده است. اینها مسلما گزینشی از آثار تک نگارانه ای بوده است که در حوزه های مختلف نوشته می شده است.
خوشبختانه تعداد قابل توجهی از آثار ابن ابی الدنیا باقی مانده است. آثار وی در حوزه های مختلف و البته در همین چهارچوب حدیثی ـ دینی ـ تاریخی، شامل صدها رساله می شود که هر کدام از چند صفحه تا چند صد صفحه را شامل می شود.
این کارها به هیچ روی صرفا با گرایش فقهی یا دینی نیست، بلکه بسیاری از آنها در حوزه تاریخی و حتی فراتر از آن دارای نگاه های منحصر به فردی است که کمتر در میان سلف سابقه دارد.
در حوزه تاریخ، نگاشته های فراوان وی در باره رویدادهای مختلف به ویژه نقاط برجسته و مهم تاریخ، نشان از افق بازی دارد که برابر دیدگان وی قرار داشته است. با این که حتما و بتا او از اهل سنت و مورد تأیید محدثان و رجال شناسان بعدی است، اما در نگارش این تک نگاشته های تاریخی، از مقتل الحسین تا مقتل امام علی بن ابی طالب دارد تا بسیاری از موضوعات دیگر به مباحث مورد علاقه مورخان عراقی باز می گردد. متاسفانه بخش عمده این آثار از بین رفته است.
بر اساس فهرستی که در مقدمه این اثر آمده است (ص 72 به بعد) ابن ابی الدنیا 219 اثر دارد که البته همه آنها بر جای نمانده است. در میان این آثار، برخی از عناوین نشانگر علائق خاصی فکری او و حتی طرحی نوعی دین شناسی متفاوت با جریان رایج دارد.
تلفیقی از آثار دینی ـ اخلاقی یا حتی اعتقادی ـ فقهی را در بسیاری از کارهای وی می توان ملاحظه کرد. کتابی با عنوان «اصلاح المال». حتی اثری با نام «الاولیاء» آن هم در شرایطی که هنوز بحثی از تصوف به صورت جدی در میان نیست. اثری در باره «الجوع» یا گرسنگی و یا رساله مفصل «ذم الدنیاء» و نیز رسالة «الرقة و البکاء». وی. در حوزه های تاریخی اثری با عنوان «حلم معاویه» که نمونه‌هایی از داستانهای صبر و تحمل معاویه را که زبانزد بوده در آن گرد آورده است. با عناوینی مثل «ذم الملاهی» یا «الرهبان» یا «العزلة و الانفراد» آدم حس می کند با نویسنده متفاوتی در قرن سوم روبرو بوده است. حتی عناوینی مانند «العقل و فضله» اصلا نشان نمی دهد که وی یکی از اهل حدیث بوده و یا چنان که ادعا شده مقلد احمد بن حنبل بوده است! البته باید توجه داشت که حنابله آن روزگار به تدریج باب مرید بازی و مقبره سازی را باز کردند و نوشتن آثاری مانند «مجابوا الدعوة» یا «محاسبة النفس»‌ مانند اینها نشان می‌دهد که ابن ابی الدنیا را باید از دروازه‌های تصوف و عرفان دانست. عناوینی مانند «من عاش بعد الموت» یا «المنامات» یا حتی «الهواتف» باز هم علاقه وی را به این قبیل مفاهیم نشان می‌دهد.
بیشتر آنچه در این کتابها نقل شده است، احادیث پیامبر (ص)‌ و گاه نقلهای دیگری است که مشابه آنها را در برخی از کتاب ادب آن وقت مانند آثار جاحظ هم می‌توان دید. اما آدمی واقعا شک می کند که آیا همه اینها را پیغمبر فرموده است؟‌ در چه مدتی؟ و چطور مانده است؟
اما در بخش تاریخی، آثار و رسائل ابن ابی الدنیا یک مجموعه بی نظیر بوده است که تنها بخشی باقی مانده و در این مجموعه به چاپ رسیده است. تک نگاری های خبری – تاریخی در باره رجال و قبایل متنوع و فراوان بوده است. اخبار خلفاء، اخبار ملوک، اخبار سفیان الثوری، اخبار اویس، اخبار قریش، اخبار معاویه و آثاری دیگر با پیشوندهایی مانند مقتل که از آن جمله مقتل الحسین و مقتل علی بن ابی طالب و ... است. وی به جز اخبار الخلفاء، تاریخ الخلفاء هم داشته که شاید هم یکی بوده اما به هر حال معلوم می شود که در گرایش تاریخ خلفاء‌ نویسی دستی داشته است. به جز دو مقتل امام حسین و علی بن ابی طالب، اثری هم با عنوان تزویج فاطمه (س) داشته که باز نشانگر همان افق باز در وی برای ثبت رویدادهای گذشته بدون توجه جدی به گرایش های مذهبی است. چنان که اثری هم با عنوان فضائل علی (ع) دارد که باز در اهل حدیث بغداد امری بدیع است! البته مقتل الزبیر، مقتل عثمان، متقل طلحه، مقتل عمر، مقتل ابن الزبیر و کتاب المغازی نیز داشته است، چنان که مناقب بنی العباس و مناقب عمر هم. جالب است که در کتاب القبور او، بخشی به نوشته های روی سنگ قبرها اختصاص یافته است. (4/568 به بعد). چیزی از این آثار تاکنون بدست نیامده است.
در حوزه اخلاق، آثار وی را باید در زمره نخستین دایره المعارف های اخلاقی دانست:‌ این بخش به قدری متنوع است که آدمی را بر آن می داد که در تدوین رشته ها و گرایش های داخلی علوم، در برخی از مطالب گذشته، تجدید نظر کند.
ذم الامل، ذم البخل، ذم الحسد، ذم الریاء، ذم الشهوات، ذم الضحک، ذم الغضب، ذم الغیبه و دهها اثر دیگر با همین مدل یا متفاوت اما در حوزه اخلاق. آنچه باقی مانده بیشتر در همین حوزه اخلاقی است.
حالا ما مانده ایم و یک مجموعه شش جلدی از رسائل این مرد که نه فقط باید او را محدث و اِخباری یعنی مورخ بدانیم، که باید فردی مؤثر در اخبار صوفیانه هم دانست، چنان که نویسنده ای در حوزه اخلاق و حتی اقتصاد است. کتاب العیال او فقط در دو جلد مستقل چاپ شده است.
این چاپ این امتیاز را هم دارد که مصحح یک جلد در شرح حال وی و آثارش نوشته و کیفیت نگارش او و موارد وی در آثار دیگران و بسیاری از مسائل دیگر را ضمیمه زندگینامه وی کرده است. یک باب مهم این کتاب با عنوان «الاصلاح التربوی عند ابن ابی الدنیا»‌ بررسی دیدگاه های ابن ابی الدنیا در مسائل اخلاقی است که در حوزه مسائل شخصی و روش ها و نظریات تربیتی از آن سخن گفته است.
نگاه های اقتصادی او هم در بخشی دیگر با عنوان «الهیکل الاقتصادی عند ابن ابی الدنیا»‌ در ذیل عناوینی مانند مفهوم مال، ویژگی های اقتصاد اسلامی، وجوه فعالیت های اقتصادی و تولید بحث شده است.
سر جمع برای یک شناخت اولیه از ابن ابی الدنیا، این مجلد مقدمه سودمند است تا کار دیگری روی آثار این محدث ـ مورخ صورت گیرد.
بر اساس آنچه در این شش جلد چاپ شده، باید گفت متأسفانه اثری از مقتل الحسین (ع) نیست، اما مقتل امام علی (ع) که قبلا مرحوم محمد باقر محمودی چاپ کرده بود، در مجلد ششم چاپ شده است. از دیگر آثار تاریخی هم خبری نیست و بنابرین باید گفت بیشتر آثار حدیثی برجای مانده جز آن که در لابلای همین رساله‌ها مواد لازم برای یک تاریخ فرهنگی و اجتماعی فراهم است. تا چه کسی همت کند و بر اساس اینها تاریخ تازه‌ای برای فرهنگ اسلامی تا قرن سوم بنگارد.