۳۴۹۱
۰
۱۳۹۱/۰۹/۱۷

تاریخ زدگی و نگاه ابزاری به تاریخ دو مشکل مهم در تاریخ نگاری ما

پدیدآور: رسول جعفريان

خلاصه

مصاحبه اي است با سايت شفقنا در باره دشواري هاي موجود در تاريخ نگاري به ويژه تاريخ نگاري معاصر
مصاحبه ای است که اوائل آبان ماه 1391 در باره مشکلات تاریخ نگاری معاصر به ویژه پدیده تاریخ زدگی و نگاه ابزاری به تاریخ بحث شده است.

استاد تاریخ در دانشگاه تهران با بیان مثال هایی از تاریخ معاصر و برداشت های غلط و روند اصلاح اشتباهات تاریخی، اشکال نگاه ایرانیان به تاریخ و دلایل اشتباه های موجود در برداشت از وقایع تاریخی را تشریح کرد و گفت: به دلایل متعدد که تنها دو نکته آن تاریخ زدگی و نگاه ابزاری ما به تاریخ است، نمی توان تاریخ گذشته به ویژه تاریخ معاصر ایران را مورد کنکاش علمی و دقیق قرار داد.

حجت الاسلام و المسلمین رسول جعفریان درباره اشکالات ما در تاریخ نویسی‌مان گفت: برای پاسخ به این سوال ابتدا باید نحوه ورود خود به عرصه تاریخ نویسی را توضیح دهم و بیان کنم که چه انتظاری از تاریخ داشتم؛ زیرا بر اساس این انتظار، در هر دوره ای از فعالیت های کاوشگرانه ما در موضوعات تاریخی، وضعیت ما به تناسب اوضاع و احوال جامعه و گفتمان رایج، متفاوت از دوره قبل بوده است.

او با بیان اینکه دوره های متفاوتی را در این عرصه سپری کرده، گفت: بنده کار خود را ابتدا با تاریخ اسلام شروع کردم که بیشتر شکل سنتی حوزوی در اثبات امامت و فهم تاریخ صدر اسلام داشت. تاریخ سیاسی اسلام را با این هدف کار کردم تا اسلام را از زاویه تاریخ بشناسیم و به خصوص به حقانیت مذهب پی ببرم

اما صرف نظر از آن، آن زمان، ما در مسیر انقلاب و اهداف آن قرار گرفته بودیم و بحث تطبیق تاریخ اسلام با انقلاب برای ما بسیار مهم بود. لذا اولین استفاده ای که از تاریخ اسلام داشتیم، تدریس این درس در کلاس های معارف بود، زیرا درس تاریخ اسلام یکی از عمومی ترین درس ها بود و بیشترین هدفمان از تاریخ اسلام هم، تفسیر انقلاب یا تبیین راهی برای آینده و حل مشکلاتی بود که انقلاب با آن روبرو بود.

نمی دانم که اگر در شرایط امروز هم بود، آیا همین نام ستارخان را روی این خیابان می گذاشتند یا خیر؟

وی با اشاره به اینکه در آن زمان خیلی افراد و از جمله رهبر انقلاب همین تعبیر را از تاریخ اسلام داشتند و مثال‌هایی از صدر اسلام و تاریخ معاصر می زدند گفت: آن زمان حتی از تاریخ معاصر با این هدف به میان می آمد که راهنمای مسائل روز باشد. به همین دلیل تاریخ مشروطه خیلی زود تبدیل به یک سوژه برای تطبیق با انقلاب شد. به خاطر دارم در مشهد، آقای عبدالهادی حائری به بنده گفتند؛ اینکه در تهران خیابانی به نام ستارخان وجود دارد، بسیار جالب است و نشان می دهد که مردم مشروطه و ستارخان را قبول دارند. البته نمی دانم که اگر در شرایط امروز هم بود، آیا همین نام را روی این خیابان می گذاشتند یا خیر؟ خیابانهایی هم اول انقلاب در برخی از شهرها به نام دکتر مصدق بود که اسامی آنها عوض شد.

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه سر و کار ما در تاریخ با حوادث روز است، اظهار کرد: چه مواردی که در حوزه تاریخ اسلام و در باره اخبار امامت و جنگهای صدر اسلام و آنهاست و چه تاریخ سیاسی معاصر خودمان، همگی نشان می‌دهد که تاریخ در زندگی روزانه ما بیش از حد نقش فعال دارد. شاید در شماری از کشورهای دیگر هم همین طور باشد اما به نظر می رسد در کشورهایی مانند سعودی چندان به تاریخ کاری ندارند و تمام خیابان های شهرشان را به نام شاهزاده های سعودی گذاشته اند. در آنجا گاهی با اسم یک رجل تاریخی - علمی هم برخورد می کنیم. اما برای ما اوضاع متفاوت است، چون حتی در زمان پهلوی هم این جریان در ایران وجود داشت، مثل اسم خیابان های سهروردی و میرداماد را انتخاب کردند و قصدشان این بود که ذهنیتی فلسفی در مردم ایجاد کنند. این البته ناشی از تاثیر دکتر نصر و مانند وی بود.

جعفریان با بیان اینکه تاریخ برای ما یک ابزار برای فهم صورت مساله وضعیت جاری و خط دادن است، تصریح کرد: بخشی از استفاده ما از تاریخ برای این است که بگوییم چه کسی وابسته به چه جریانی بوده و بخشی دیگر هم برای این است که بدانیم باید کجا برویم تا آنگونه نشود که قبلا شد. اسم این را عبرت می گذاریم. حالا اینکه این تطبیق ها ضوابط علمی دارد یا خیر باید روی آن تأمل شود؟ آیا آنچه در قرآن به عنوان عبرت آمده همین تطبیق هاست یا اینکه مقصود سنت ها و قواعد تغییرات اجتماعی و کلی است. مهم تر از آن اینکه آیا مواد تاریخی ما در این قبیل اظهار نظرها و تطبیق ها دقیق هستند یا خیر؟ همگی محل بحث است

ما از سال 58 پوستر از حزب جمهوری داریم که مصدق و کاشانی را با هم و کنار هم عکسشان را چاپ کردند اما این دیدگاه تغییر کرد

او با اشاره به مرحوم آیت با نگارش نخستین اثر در تاریخ سیاسی معاصر ایران، مسیر را از مصدق به کاشانی تغییر داد، گفت: به نظر بنده مرحوم آیت یکی از کسانی بود که مسایل سیاسی را تاریخی کرد و با تغییر مسیر از مصدق به کاشانی، روی حزب جمهوری و مجموعه اثر گذاشت. ما از سال 58 پوستر از حزب جمهوری داریم که مصدق و کاشانی را با هم و کنار هم عکسشان را چاپ کردند اما این دیدگاه تغییر کرد. حالا این بحث دیگری است که بدانیم مواد تاریخی و منابع مرحوم آیت چگونه بود؟ آیا همه اطلاعات موجود را در اختیار داشت یا خیر؟ اما جدای از این معتقدم که ما خیلی سریع تاریخ زده شدیم و همه در این تاریخ‌زدگی سهیم هستیم.

ما بر آن هستیم تا اشخاص روز خود را با اشخاص تاریخی تطبیق بدهیم و از روی الگوهایی که داریم در باره اشخاص روز قضاوت کنیم.

جعفریان با بیان اینکه ما نمی توانیم ذهن خود را خالی از تاریخ نگاه داریم و تاریخ، چه بخواهیم چه نخواهیم در ما و تصمیم گیریهایمان نفوذ زیادی دارد، گفت: بنده اصرار دارم بگویم که باید خواندن تاریخ را تصحیح کنیم و بدانیم که برای چه تاریخ می‌خوانیم؛ زیرا تاریخ زدگی ما تحت تاثیر الگوها و پیش فرض ها قرار دارد و آنچه که همواره مانع از ابتکار و خلاقیت می شود، همین پیش فرض هاست. چراکه تصورات تاریخی ما از گذشته نوعی ذهنیت درست می کند که آنها به خودی خود مشکلاتی برای ما درست می کنند و ما همواره سعی داریم تا همه چیز را در قالب های از پیش تعریف شده ببریم. مخصوصا در تاریخ، چون با شخصیتها سر و کار داریم و گذشته انسان‌های برجسته را تاریخ می دانیم این وضعیت بیشتر اتفاق می افتد. ما بر آن هستیم تا اشخاص روز خود را با اشخاص تاریخی تطبیق بدهیم و از روی الگوهایی که داریم در باره اشخاص روز قضاوت کنیم. هر آدم مهمی در تاریخ برای ما از ناحیه ای مهم می شود. همین امر همواره ما را به سوی نوعی تطبیق راهنمایی می کند که برخی از آنها آشکارا گمراه کننده است. این که فلانی در ثروت اندوزی مثل فلان شخصیت تاریخی است یا بخل فلان شخص، یا ریاکاریش، یا استبدادش و جز اینها به طور مداوم ما را در ارزیابی آدمها در مسیر های مشخصی سوق می دهد.

او ادامه داد: انقلاب ما از یک بعد، انقلاب تاریخی بود و شاید مثل بسیاری از انقلاب های دیگر با ذهنیت های تاریخی برخی برگرفته از تاریخ اسلام و برخی از برهه‌های تاریخ معاصر صورت گرفت. البته همه وجه آن این نیست اما این وجه تاریخی مهم است. ما تصوراتی از گذشته داشتیم، عشق به برخی از چهره‌های برجسته تاریخی در ما وجود داشت، از پدید آمدن برخی از مسائل در تاریخمان ناراحت بودیم. مظلومانی را در تاریخ می شناختیم و با عشق به آنها انقلاب کردیم و می خواستیم صحنه هایی را تکرار کنیم؛ در این شرایط فکر می کردیم چه کنیم و چه راهی را برویم تا به آن نقطه مطلوب برسیم؛ این مساله‌ای است که ما باید روی آن تامل کنیم و تأثیری را که روی ما گذاشته در نظر بگیریم. این ها قالب های فکری ما شده بود. حالا برای فکر کردن باید عقل را از ذهنیت ها رها و آزاد کنیم. تاریخ به بهانه راهنمایی ما، ما را در بند خود در آورده و ضمن آن که از عبرت هایش به ما می آموزد، مانع از بی طرفی در ما می‌شود. این همان چیزی است که از آن باید به عنوان حصار پیش فرض‌های تاریخ‌گرایانه یاد کنیم. این تعامل دو سویه که ما بین تاریخ و سیاست برقرار کرده‌ایم هم برای فهم تاریخ مسأله شده و هم خود انقلاب.

جعفریان در عین حال با تاکید بر اینکه تاریخی بودن وجهه انقلاب امری طبیعی بود، اظهار کرد: امام (ره) فقیه و مرجع بود و در مقایسه با برخی از رهبران درجه دوم انقلاب، کمتر ذهنیت تاریخی داشت و بیشتر فقهی‌تر می اندیشید. با این حال قالب های عجیب تاریخی از گذشته برای انقلاب به ارث گذاشته شد. فرضا تصوری که از ابوذر داشتیم. حرفهای زیادی که شریعتی زده بود. واقعا گسترده بود. اگر مروری بر آنچه در باره ابوذر گفته شده بشود می‌توان یک پایان‌نامه در باره تاثیر تصوری که ما نسبت به ابوذر داشتیم در انقلاب نوشت.

رسول جعفریان در ادامه گفت و گو با شفقنا با بیان اینکه خود من در همین چهارچوب به سراغ تاریخ رفتم و تاریخ سیاسی اسلام را هم با همین نگاه نوشتم ـ گرچه به طور طبیعی به منابع و مراجع مراجعه کرده و آنجا که به این ایده ها مربوط نبود مسیر خود را در نگارش و تحقیق طی می کرد ـ تصریح کرد: یک بعد قضیه همین است که ما در چهارچوب همین ذهنیت ها کار می کنیم و بعد دیگر این است که برای اثبات آنچه در نظر داریم، نوعی گزینش را در متون تاریخی و وقایع گذشته مد نظر داریم چیزی که در نوشته های ما آشکارا وجود دارد. این اشکالی است که در علم تاریخ وجود دارد، زیرا آنچه شما به عنوان تاریخ می شناسید، براساس نوعی گزینش است و عملا نوعی تفسیر تاریخی است تا خود تاریخ. طبعا هرچه از آن چهارچوب ها و پیش فرضها آزادتر باشید ـ اگر شدنی باشد ـ و هرچه در گزینش، رعایت انصاف را بکنید و با روشهای علمی پیش بروید، می توانید کاری مطلوب تر عرضه کنید، گرچه باید گفت هیچ گاه به نقطه صفر بی طرفی در این مسیر نمی رسید.

متاسفانه و همواره، تاریخ برای ما علم نبوده بلکه ابزار بوده است

ایشان با تاکید بر اینکه ما به لحاظ فرهنگ تاریخی، روش های تحقیق را به درستی نمی شناسیم و منابع خوبی هم در زمینه روش شناسی سراغ نداریم، گفت: متاسفانه و همواره، تاریخ برای ما علم نبوده بلکه ابزار بوده است. شاهد آن که در یک کتاب هزار صفحه ای، فقط صفحه ای را پیدا می کنیم و به آن ارجاع می‌دهیم که به نفع ما باشد و به باقی مطالب با نگاه علمی نمی نگریم. از تاریخ طبری فقط آنچه به درد ما می خورد علامت می زنیم. اگر هم قرار باشد برای دوره ای اخبار منبع و دست اول را گردآوری کنیم تنها آنها را گردآوری می کنیم ـ مثل کاری که طبری در تاریخش کرده ـ که با چهارچوبهای فکری ما سازگار باشد.

او با بیان اینکه متاسفانه ما به دلیل ضعیف بودن سنت تاریخ نویسی علمی و همین طور داشتن تعصبات و ذهنیات کمتر به صورت علمی با تاریخ با تاریخ برخورد کرده ایم، افزود: ما هم به لحاظ تحکم اصول تثبت شده در ذهن، هم ضعف منابع و هم روش تحقیق مشکل داشته ایم و همه اینها سبب شده است محصول مطلوبی نداشته باشیم. اشکال اساسی ما در علم تاریخ مثل بسیاری از علوم انسانی، این است که همیشه خواسته‌ایم اصولی را اثبات کنیم و بیشتر تأییدی کار کرده ایم تا تأسیسی. روشن است که حاصل آن فقط به درد کسانی می خورد که در چهارچوب گفتمانی ما هستند، اما خارج از آن کسی برای این مطالب ارزشی قائل نیست. یعنی صورت محلی دارد نه حتی منطقه ای چه رسد به جهانی.

جعفریان در پاسخ این پرسش که نقش فردی چون دکتر شهیدی در تاریخ نویسی در ایران چگونه بود گفت: دوران زندگی دکتر شهیدی را به چند دوره تقسیم کرد و گفت: آقای شهیدی فردی روحانی بود با نگرش انقلابی و شیعی خاص. ادیب بسیار خوبی بود و قلم بسیار زیبایی داشت. در مقطعی از زمان، از لباس روحانی درآمد و به دنبال کارهای دانشگاهی رفت و در چندین کنفرانس و همایش در کشورهای عربی شرکت کرد و برای مدتی نسبت به بحث های تاریخ اسلام در حاشیه قرار گرفت. البته همان موقع با مجموعه های مذهبی هم ارتباط داشت و کارهایی هم انجام داد. از انقلاب به این سمت دوره جدیدی برای ایشان آغاز شد. بعد از انقلاب ایشان درخدمت انقلاب قرار گرفت و به عکس. ترجمه نهج‌البلاغه کاری بی نظیر و از روی عشق به امام علی (ع)‌ است. کار ایشان در باره امام حسین با همین دیدی است که عرض کردم. این که روشن کنیم چرا جامعه صدر اسلام منحرف شد تا آن که رسید به عاشورا. درسی که ما می‌خواستیم برای انقلاب هم داشته باشیم. همان کتاب بعد از پنجاه سال. بعد از انقلاب آثاری هم در باره امام سجاد (ع) و حضرت زهرا نوشت که در آنها آمیخته ای از روشهای علمی و احساسات مذهبی وجود داشت. در واقع این دو مسأله دغدغه او بود. آقای شهیدی بیان نوعی نگرش به تاریخ است که باز در پی واگویه کردن ارزشهای دینی و اخلاقی مد نظر ایشان است. ایشان یک مورخ دینی است و مانند یک متکلم مورخ کار می کند. این وضعیتی است که تقریبا غالب تاریخ نگاران مذهبی ما داشته و دارند.

تاریخ برای بسیاری از افراد مانند دکتر شریعتی، ابزاری برای تزریق دیدگاه هایی به هدف فرضی اصلاح در جامعه بود

جعفریان با بیان اینکه تاریخ برای بسیاری از افراد مانند دکتر شریعتی، ابزاری برای تزریق دیدگاه هایی به هدف فرضی اصلاح در جامعه بود، تصریح کرد: دکتر شریعتی روی سیره نبوی کار تا حدودی علمی کرد و منابع کهن را دید و کتاب اسلام شناسی مشهد را نوشت. در آنجا تا حدودی همان روشهای علمی مرسوم در تاریخ را داشت. اما عمده کارهای تاریخی دیگر ایشان مانند آنچه در باره قاسطین ناکثین مارقین یا حضرت زهرا (س) یا حتی عصر صفوی گفت و نوشت بیش از همه نشأت گرفته از نگرش انقلابی او و برای اثبات درستی برخی از دیدگاه ها بود. شریعتی از آدمهایی بود که بیش از آن که ذهنیت تاریخی از گذشته داشته باشد، ذهنیت تاریخی و چهارچوب و پیش فرض برای ما ساخت. التهابات فکری دهه پنجاه جذابیت خاصی داشت و او هادی بخش عمده ای از آنها بود که بستری مارکسیستی پیدا کرده بود و او باید بستر آن حرفها را عوض می کرد و در یک مسیر مذهبی می انداخت و از نوعی مشرب انقلابی گری اسلامی سیراب می‌کرد.

جعفریان با اشاره به اینکه سیاسی شدن تاریخ برای ما روی روش‌های پژوهشی ما و تضعیف آنها نیز تأثیر گذاشته گفت: ما به عنوان یک قومی که متاسفانه در مسیر انحطاط بوده ایم همواره تلاش کرده ایم برای دادن روحیه یا نشان دادن این که پیشرفته هستیم و مسائلی مانند اینها به ارائه تفسیری غلط از گذشته بپردازیم. مشکلاتمان را تقصیر دیگران بگذاریم. عقب ماندگیمان را انکار کنیم. اظهار کنیم که در قله بوده ایم و همه چیز داشته ایم. تاکید کنیم که دیگران با بردن دارایی ما به همه چیز رسیده اند و ... اینها مسائلی است که در نگرش ما به تاریخ گذشته مان تأثیر گذاشته و پرده ای میان ما و آن کشیده است. در واقع ما همیشه در صدد دفاع بر آمدیم و آدمی هم که مقصر است یا متهم است وی می‌خواهد از خودش دفاع کند، وضعش در نوشتن مطالبش آشکار است.

این مورخ و پژوهشگر تاریخ، با بیان اینکه گاهی به قدری این قبیل آثار تاریخی، سیاست زده می شود که آدم تردید می کند که آیا ما سهمی در تاریخ نویسی علمی داریم و آیا نام اینها را می توان تاریخ گذاشت؟ تاریخ درست چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟ البته در همین جامعه تواریخی هم وجود دارد که چون خنثی است یعنی جز دانایی در باره یک شیئ مهم یا غیر مهم به چیز دیگری فکر نمی کند، اعتبار تاریخی خود را دارد. فرض کنید این که مثلا اداره برق شهرستان سامان کی تأسیس شد. یا سد امیر کبیر را کی ساختند و چطور ساختند. فرض کنیم در اینجا منفعت خاصی برای کسی نباشد، در این صورت می توان این قبیل کارها را تاریخی دانست بدون آن که مشکلات پیش‌گفته را داشته باشد. این را برای این عرض می کنم که به هر حال آثار تاریخی هم داریم که می تواند فارغ از مسائل یاد شده نوشته شود و تنها بخش خاصی از تاریخ است که به خاطر حساسیت های سیاسی یا مذهبی یا قومی ـ هر کجا به تناسب خودش ـ تحت تاثیر واقع شده و غیر تاریخی می شود.

او افزود: ممکن است مطالبی را تحقیق کنیم که کاری به کسی ندارد و تنه ای نمی زند، همانند تحقیق درخصوص قنات قم که گاهی از باب اینکه در کشورمان چه چیزهایی بوده، فایده و روشنگری دارد. یا مرور روی حوادث جزئی خیلی قدیمی مثل این که بنده بگویم که در سال 1218 یک متفکر اخباری به کشور ما آمد که 50 کتاب دارد و اسم او هم میرزا محمد اخباری است که به مراجع انتقاد داشت و با کاشف الغطاء درگیر شد و در رابطه با حدیث و خبر و اجتهاد سخن‌های بسیار دارد و در عین حال با فتحعلی شاه مراوده داشت اما کاشف الغطاء علیه او نوشت و بعد ایشان در کاظمین کشته شد. این یک قصه است که همه موارد آن را بیان می کنید، اما مجموع این سخنان معرفتی به شما می دهد که بدانید در دو سه دهه قرن 13 هجری یک جریانی در ایران با این مشخصه ها بوده است. افرادی که علاقه مند به علم تاریخ به عنوان یک علم هستند بیشتر به سراغ این موضوعات می روند اما مراکز سیاسی یا صاحبان قدرت یا کسانی که به هر مصالح خاصی را در جامعه در نظر می گیرند به گونه ای دگر تاریخ نویسی را دنبال می کنند.

جعفریان تصریح کرد: بنده معتقدم در روایت های تاریخی، آنچه الان به آن مشغولیم، باید علمی‌تر باشد و دقیق بیان شود تا اشتباهی صورت نگیرد و اعتماد به تاریخ بماند. نگاه باید همه جانبه و علمی و مستند و خارج از فضاسازی های مشکوک باشد. یک سند برای این که دلالت بر مطلب کند هزار جور باید مورد بررسی قرار گیرد در حالی که خیلی ها بدون سند هزار جور ادعا مطرح می کنند. متاسفانه شماری از کارهای بازاری که گاه با ارجاعات متعدد هم زینت داده می شود بیش از آن که منتج از اسناد و مدارک باشد، برگرفته از اصول القاء شده یا جا افتاده ای است که برخی از موسسات گویی موظفند برای دفاع از آن اثری بنویسند. این آثار بیش از این که تاریخ را نشان دهند موضع موسسه ای را نشان می دهند که در مقطعی خاص تلاش کرده است تا نگاه و رویکردی را جا بیدازد. بعدها هم در بررسی تاریخ نگاری ها این دوره از این آثار به عنوان متونی که برخاسته شرایط ویژه ای است یاد می شود. البته این طور نیست که لزوما تمام مباحث اینها در این جهت باشد به عکس شاید مواد تاریخی مثبت و مفیدی هم داشته باشد اما مسیری است که به اشتباه طی شده و زحمتی است که غالبا به هدر می رود.

وقتی در کتاب جریانها سعی کردم در باره انجمن حجتیه نگاه مستندی داشته باشم متهم شدم که نسبت به اینها جانبدارانه نوشته‌ام!

ایشان افزود: جالب است که در این میانه اگر کسی اثری علمی بنگارد و در یک مورد متعادل صحبت کند از سوی فضاهایی که آن قبیل آثار را می پسندند متهم می شود که جانبداری از فلان جریان کرده است. این مشکل برای خود بنده پیش آمده است که وقتی در کتاب جریانها سعی کردم در باره انجمن حجتیه نگاه مستندی داشته باشم متهم شدم که نسبت به اینها جانبدارانه نوشته‌ام! این در حالی است که بنده هیچ نسبتی با این ماجرا و پدیده نداشته و ندارم. بحث دفاع از خودم نیست. این روشن است، مطلب این است که فضای خاص جامعه تشویق می کند تا آثار تاریخی جهت دار نوشته شود و بیش از آن که هدفش روشنگری باشد اثبات رویکردی خاص باشد.

جعفریان گفت: بارها اتفاق افتاده است که به خصوص در همین کتاب سند تازه ای یا اظهار نظر جدیدی پیدا کرده ام و جهت مطلب را عوض کرده ام. به نظرم من این روش معقولی است و کسی نباید این رویه را این طور تعبیر کند که چرا فلانی دو جور حرف زده است. بنده به شخصه اگر مطلب تازه ای پیدا کنم، آن را به داشته هایم اضافه می کنم و گاهی هم از حرف خود بر می گردم. اگر نمونه ای پیدا کنم که حرف گذشته مرا نقض کند، حتما از حرف خودم باز می‌گردم.

ما در انقلابمان با نوشتن قانون اساسی و تأسیس مجلس و انتخابات راه نائینی را رفته ایم نه راه شیخ فضل الله را

او با اشاره به اشتباهاتی که در تاریخ مشروطه رخ داد، یادآور شد: ما در مشروطه، در یک دوره ای از شیخ فضل الله دفاع می کردیم و امام هم دفاع می کرد. هدفی که امام داشت و شرایطی که در آن درگیر بود، بحث غرب زدگی بود که انقلاب علیه آن موضع داشت. شعارهایی که شیخ فضل الله سر می داد، در راستای ضدیت با فرنگی مآبی بود. ما چندین سال این کار را انجام دادیم بدون اینکه توجه داشته باشیم که مخالفین شیخ فضل الله و مخصوصا آنهایی که از روحانیون طرفدار مشروطه بودند، یکسری تاملات سیاسی جدی در درک مشروطه دارند که سخت به کار ما می آید و اساسا ما در انقلابمان با نوشتن قانون اساسی و تأسیس مجلس و انتخابات راه نائینی را رفته ایم نه راه شیخ فضل الله را؛ لذا آن قصه ها ما را به سمتی کشاند که به این بخش ها بی توجه شدیم. بعد از گذشت 15 سال از انقلاب تازه متوجه نائینی شدیم. در حالی که برخی از دانشگاهی ها که تاریخ را علمی تر می دیدند زودتر از ما متوجه این قضیه شدند. یکی از آنها مرحوم حائری بود. وقتی ما به نقطه ای رسیدیم که نیازمند توجه به مباحث سیاسی جدی تر شدیم تازه سراغ نائینی رفتیم و برای وی بزرگداشت گرفتیم. این یکی از نتایج به روز کار کردن باشد که ما را بی بهره از یک نگاه درست می کند.

او با بیان اینکه ما بنیادهای علمی درستی برای تفسیر درست مشروطه نداشتیم، تصریح کرد: مشروطه به دلایلی مقابل انقلاب ما قرار گرفت و تاکنون این تقابل که معلوم نیست جدی است یا خیر، مانعی بر سر راه شناخت درست مشروطه شده است. همین بحث ها سایه بر مباحث علوم انسانی هم انداخته و ما همچنان در مواجه با افکار جدید بحث غربگرایی را داریم و هر کجا مشکلی پیدا می کنیم باز از منورالفکری مشروطه مایه گذاشته و با یک نگاه تاریخی از مشروطه ای که خود می شناسیم هزینه می کنیم.

تفسیرهای متفاوت و عجیب از مشروطه یک نمونه بسیار مهم هم از تاریخ زدگی ماست

جعفریان با بیان اینکه تفسیرهای متفاوت و عجیب از مشروطه یک نمونه بسیار مهم هم از تاریخ زدگی ماست و هم سیطره منازعات جاری را بر تاریخ نویسی ما نشان می‌دهد گفت: وضعیت جوری است که ما باید تاریخ تفسیرهایمان از مشروطه را بنویسیم. خود مشروطه پیش کش. یعنی بنویسیم دهه اول چطور تحلیل می کردیم. دهه دوم چطور و دهه سوم انقلاب چطور. این چه چیزی را نشان می دهد؟ نشان می دهد که ما در تاریخ نویسی اسیر موج های جاری هستیم. ما علاوه بر همه مشکلاتی که در تاریخ نویسی داریم، موج هایی هم به لحاظ سیاسی می آید که منشا آن آدم هایی هستند که پختگی تاریخی ندارند اما تسلط سیاسی در جامعه دارند و نهادهای فرهنگی و رسانه ها را به سوی تحلیلی خاص سوق می دهند. آنها به خاطر اهداف خود موج هایی ایجاد می کنند و بقیه را هم وارد آن سیستم می کنند. البته این مساله فقط مختص به تاریخ نیست و بقیه علوم انسانی را هم درگیر این موج ها می کنند.

ایشان گفت: انتخاب سوژه‌ها برای تحقیق بخشی از نگاه ابزاری به تاریخ است. چرا ما شرح حال فلان شخص را می نویسم اما به بسیاری از هم‌دوره ای های او که نه در حال که در گذشته همان نقش بلکه مهم تر را داشته اند چیزی نمی‌نویسیم؟‌ چرا فقط برخی از رویدادها را وارد عرصه تاریخ نویسی می کنیم؟ در واقع نوعی گزینش از موضوعات تاریخی هم یکی از دشواری های دیگر ما در آثاری است که تولید می کنیم. البته بخشی از این طبیعی است و به علائق افراد مورخ بر می گردد اما به نظر می رسد سهم عمده را همان سیطره نگره های خاص و به عبارت دیگر نگاه ابزاری به تاریخ و هدایت امکانات مالی برای تقویت برخی از پروژه ها بر عهده دارد.

ما با صفویه هم رفتارهای دو گانه بلکه چند گانه را داشته ایم

ما با صفویه هم همین رفتارهای دو گانه بلکه چند گانه را داشته ایم و این بسته به شرایط تاریخی‌مان بوده است. این تجربه نشان می‌دهد که گیر ما فقط به تاریخ معاصر نیست بلکه هر مقطع تاریخی به دلایلی می‌تواند سوژه ای برای تاریخ نویسی ها جهت دار ما باشد. وقتی این موارد زیاد می شود و حتی به تاریخ باستان ما هم می رسد و سر کورش هم شروع به بازی سیاسی می کنیم تازه متوجه می شویم که چه اندازه از علمیت به دور هستیم. زمانی صفویه برای ما مقدس بوده است. شما آثار قاجاری را که بخوانید می بینید در ذهن تاریخی ما نسبت به صفویه چه عظمتی وجود داشته است. بعدها در تاریخ نویسی مدرن دانشگاهی ما که تحت تاثیر نگاه های خاص بود بدگویی از صفوی بود چرا که این جماعت دین گرایی صفوی را اسباب انحطاط می دانستند. شریعتی که نگاه انقلابی داشت به دلایلی رویکرد منفی نسبت به صفویه داشت. بعدها که ما در دهه دوم و سوم قدری به نظام سازی در یک حکومت دینی پرداختیم شروع به ارائه تصویر دیگری از صفویه کردیم. این رفتارهای متعارض ما را به کجا خواهد رساند؟ چه اندازه ما را به پژوهشهای تاریخی مان بی اعتماد می کند؟ شکل های ساده تر این مسائل تندی های شریعتی به علامه مجلسی بود که امام خود را ملزم به دفاع از وی دید. در عین حال امام به خاطر این که از اساس با سلطنت مخالف بود از خود صفویه دفاع نکرد. این نمونه ها در باره قاجار هم مطرح است. ما بیش از آن که تاریخ نویسی خودمان را از این عوالم دور کنیم هم به دلیل تاریخ زدگی که دلمان می خواهد همه چیز را از تاریخ درآوریم و در نتیجه به دلیل نگاه ابزاری، دایما در حال عوض کردن جایمان در پرداخت های تاریخی مان نسبت به این دوره ها هستیم.

او با اشاره به دوره قاجاریه یادآور شد: دوره قاجاریه، از جمله دوره هایی است که کار فرهنگی بسیار خوبی در آن انجام شده است. این بر اساس تصور اولیه ای است که ما داریم و باید اسناد و مدارک آن درآید. اگر از عهده اثبات آن برآمد آن وقت رسمیت می یابد. یک دارالترجمه بزرگ در تهران و یکی در اصفهان بوده و صدها کتاب ترجمه شده است. این آثار هنوز خطی مانده و ما تصور روشنی آنها نداریم. فقط کلی می توان گفت که دوره قاجاریه علی رغم مشکلات مالی، نبود نفت و تجارت اندک، به لحاظ هنری، بدیع ترین کار هنری در خصوص قرآن را انجام داده است و در شعر و ادب هم بسیار غنی بوده است.

یک مسأله دیگر در قضاوت‌های تاریخی ما در سالهای اخیر نشأت گرفته از این که آیا فلان سلطان یا حاکم متدین بوده است یا نه. اصل این مسأله اشکالی ندارد اما مهم تفسیر ما از متدین است. ما در این باره اختلاف نظرهایی داریم و برای همین مشکلاتی در سنجش و ارزیابی سلاطین سابق داریم. متاسفانه در بیشتر مواقع کاری هم به اسناد موجود در این باره نداریم و بیشتر نوع نگاه کلی ما تکلیف ارزیابی های ما را مشخص می کند.

هنوز بسیاری از مسائل جامعه ایران زیر تیغ جراحی تاریخ نرفته

دانشیار گروه تاریخ دانشگاه تهران در پایان گفت و گو با شفقنا گفت: هنوز بسیاری از مسائل جامعه ایران زیر تیغ جراحی تاریخ نرفته و کارها تکراری و متناسب با همان نیازهای جاری است. این عدم توجه به دلایل مختلف است. یکی از آنها این است که موسسات مستقل و غیر دانشگاهی بیشتر بودجه هایشان در مسیر پژوهشهای تاریخی است که آنها با افزودن مفهوم کاربردی به دنبال آن هستند. در دانشگاه‌ها بخشی از این موضوعات کار می شود که بیشتر دانشجویی و معمولا ابتدایی است. به علاوه میلیونها برگ سند همین طور فهرست نشده ماند و تا اینها فهرست نشود نمی شود ادعا کرد که یک نگاه معقول و علمی به گذشته خودمان داریم.

چه کسی تا به حال یک تحقق درست در باره متون درسهای دینی دوره پهلوی کرده است؟‌

بدبینی ها نسبت به دوره قاجار و پهلوی و سلطنت که به هر حال بی وجه هم نیست، یک مانع عمده است. این که تصور شود دفاع از هر نوع اقدامی در آن دوره به معنای حمایت از آنها و علیه حکومت فعلی است، مشکلی برای پژوهش است. چه کسی تا به حال یک تحقق درست در باره متون درسهای دینی دوره پهلوی کرده است؟‌ اسناد و مدارک آن را استخراج کرده تا آدم بفهمد دیدگاه های آنان کاملا در جهت ترویج بی دینی بوده است یا خیر. راستش آدم می بیند در همین سالهای قبل از انقلاب، آدم های بزرگی مثل مرحوم باهنر کتابهای درسی مدارس را تهیه می کرده اند. یا پیش از ان سید جلال الدین طهرانی کتاب دینی مدارس ابتدایی را می نوشته که صدها بار چاپ شده و متن آن هم مثبت و دقیق و کاملا دینی بوده است.

ایشان گفت: تازه همه این مطالب مربوط به دوره های پیش از سی و اندی سال گذشته است که آن هم باید به صورت علمی مورد پژوهش قرار گیرد. فرار کردن از کار علمی در این زمینه کمکی به فهم ما نخواهد کرد. این که ما سیاسی هستیم حرفی است و این که باید در باره تاریخ خودمان شفاف کار کنیم سخن دیگری است. باید تسلط سیاسی کاری را روی علم تاریخ کم کنیم و اجازه دهیم واقع بینانه مسائل مهم تاریخی معاصر ما حل و فصل شود. پیشرفت علم مدیون تسلط شفافیت است نه پیش داوری. باید کارهای متنوع باشد و در این میانه کار علمی تشویق شود. به نظر می رسد کسانی می ترسند که گروه های سیاسی دیگر این کار را جانبدارانه انجام دهند. راه این امر جلوگیری از همه فعالیت ها نیست بلکه تقویت کار علمی و دفاع از شفافیت است.
نظر شما ۰ نظر

نظری یافت نشد.

پربازدید ها بیشتر ...

رساله در ردّ بر تناسخ از ملا علی نوری (م 1246)

به کوشش رسول جعفریان

یکی از شاگردان ملاعلی نوری (م 1246ق) با نام میرزا رفیع نوری (م 1250ق) که به هند رفته است، پرسشی در

مکتب درفرایند تکامل: نقد و پاسخ آن

آنچه در ذیل خواهد آمد ابتدا نقد دوست عزیز جناب آقای مهندس طارمی بر کتاب مکتب در فرایند تکامل و سپس پ

منابع مشابه بیشتر ...

مروری بر افکار ابوالفتوح رازی در کتاب رَوح الاحباب و رُوح الالباب

رسول جعفریان

کتاب روح الاحباب و روح الالباب اثر ابوالفتوح رازی ـ صاحب تفسیر روض الجنان «480 ـ 552» ـ به تازگی در

برهان المسلمین در توحید و فلسفه احکام و قوانین اسلام

رسول جعفریان

نویسنده کتاب برهان المسلمین که در سال 1307 خورشیدی نوشته و منتشر شده است، می کوشد تصویری از اسلام ار

دیگر آثار نویسنده بیشتر ...

اندر تعریف صحیفه پنجم از کتاب صحائف العالم

رسول جعفريان

گزارش و معرفی کوتاهی است از بخشی از کتاب صحائف العالم، اثری که تاکنون منتشر نشده است. در این فصل، اط

يک گزارش و سه سند در باره حجاج ايراني در راه جبل

رسول جعفريان

یش از یک هزار و سیصد سال، ایرانیانی که عازم حج بودند از راه جبل، به مکه می رفتند. این راه، حد فاصل ک